Εισήγηση της Ε.Κ. για τα 60 χρόνια από το θάνατο του Μπρεχτ στην εκδήλωση του camping «Αναιρέσεις» 2016
Το γεγονός ότι ξαναθυμόμαστε τον Μπρεχτ σε μια τέτοια συγκυρία αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να δούμε ποια είναι η σχέση της τέχνης με την επανάσταση, τον ολοκληρωτικό καπιταλισμό αλλά και την πρωτοπορία, όχι με όρους επετειακούς, μόνο, αλλά κριτικά, προκειμένου να βγάλουμε και κάποια συμπεράσματα για το σήμερα.
Αρχικά, πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα του «ποια είναι η σχέση της τέχνης με την επανάσταση» και εκεί η απάντηση είναι διττή. Από τη μία, η τέχνη στην υπηρεσία της επανάστασης προκειμένου να δημιουργηθεί το υπόβαθρο και τα κριτήρια για την ανάγνωση και εξήγηση, αλλά και αμφισβήτηση και ανατροπή της νέας τάξης πραγμάτων. Από την άλλη, η επανάσταση στην υπηρεσία της τέχνης γιατί από τη φύση της η δεύτερη εμπεριέχει το στοιχείο της κριτικής, το στοιχείο της έρευνας και της καινοτομίας.
Το κεφάλαιο επενδύοντας στην βιομηχανία του πολιτισμού, συνδυάζει ιδεολογικούς και οικονομικούς στόχους, επιδιώκοντας να προβάλλει τα δικά της πρότυπα και να διαμορφώσει συνειδήσεις, επηρεάζοντας ειδικά τους νέους ανθρώπους, που ασχολούνται με την πολιτιστική δημιουργία είτε από την πλευρά της παραγωγής είτε της γενικότερης αναζήτησης. Αυτός αποτελεί τον ιδεολογικό στόχο. Ως προς τον οικονομικό, ενδεικτική είναι η γιγάντωση της πολιτιστικής βιομηχανίας, έτσι ώστε να μιλάμε για «πολιτιστική βιομηχανία». Εκεί είναι που κορυφώνεται ο εμπορευματικός χαρακτήρας της τέχνης, αφού αντιμετωπίζεται ως ένα σημαντικό πεδίο κερδοφορίας .
Δυο ειδών επιθέσεις εξαπολύει το κεφάλαιο στους εργαζόμενους της «πολιτιστικής βιομηχανίας». Από την μία εκμεταλλεύεται το καλλιτεχνικού έργο, δεσμεύοντας τους δημιουργούς με συμβόλαια που προβλέπουν εξευτελιστικά ποσοστά επί των κερδών της πώλησης του έργου τους. Επίσης, τα πνευματικά δικαιώματα του έργου περιέρχονται στη δικαιοδοσία της εκάστοτε δισκογραφικής ή κινηματογραφικής εταιρείας ή εκδοτικού οίκου, διαμορφώνοντας κάποιες ιδιότυπες σχέσεις ιδιοκτησίας έναντι του καλλιτεχνικού έργου και των καλλιτεχνών εν γένει . Οι οικονομικοί φραγμοί που μπαίνουν στην πολιτιστική δημιουργία έχουν οδηγήσει στην εισβολή της ιδιωτικής πρωτοβουλίας με την μορφή των χορηγών, εκμεταλλευόμενοι το ανοιχτό πεδίο που δημιουργεί η κρατική χρηματοδότηση στον τομέα του πολιτισμού, αφού είτε προσκολλάται σε ευτελείς παραγωγές τύπου Eurovision, είτε στις τρέχουσες κάθε φορά πολιτικές της αστικής τάξης όπως οι πρόσφατοι Ολυμπιακοί. Από την άλλη διαβρώνεται η ίδια η συνείδηση των εργαζομένων σε δεύτερο βαθμό. Καταλυτικό ρόλο σε αυτό παίζει η τρομακτική δύναμη της εικόνας ενώ στυλοβάτης της πολιτικής χειραγώγησης παραμένει ασφαλώς η τηλεόραση με τρόπους που όλοι γνωρίζουμε, γι’ αυτό και δεν θα το αναπτύξω περαιτέρω.
Ποιος όμως ο ρόλος της πρωτοπορίας; Για να επιστρέψουμε και πάλι στο θέμα της σημερινής συζήτησης, ο Μπρεχτ θεωρείται πρωτοπόρος όχι μόνο επειδή συγκρούστηκε με τα παραδοσιακά ρεύματα της εποχής του ή έκανε ανοιχτά την κριτική του στο απολυταρχικό καθεστώς. Εξάλλου, υπάρχουν ιστορικά και άλλα ρεύματα (βλ. νεωτερισμός και αβάντ γκαρντ) που ενώ έκαναν κριτική στον καπιταλισμό και το αστικό σύστημα , είχαν συγκεκριμένες πολιτικές αφετηρίες που τα καθιστούσαν εντέλει ενσωματώσιμα. Η τομή του Μπρεχτ βρίσκεται ακριβώς στην γείωση και την εκλαΐκευση όλων όσων έλεγε και αυτό διαφαίνεται τόσο στην μορφή όσο και στο περιεχόμενο του έργου του. Όλη αυτή η εκλαΐκευση βοηθά στην ουσία της στρατευμένης τέχνης, που είναι κάτι περισσότερο από την περιγραφή της καθημερινότητας και των προβλημάτων της τάξης, είναι δηλαδή η περιγραφή της θέλησης να ανατραπεί αυτή η καθημερινότητα. Επίδικο της στρατευμένης τέχνης είναι πώς αυτή η θέληση μπορεί να μετασχηματιστεί σε δράση.
Μια τέχνη στρατευμένη από τη δικιά μα σκοπιά είναι αναγκαία, γιατί τότε είναι που η ίδια η τάξη θα εναντιωθεί σε όλη αυτή την κατάσταση που περιέγραψα παραπάνω και θα καταφέρει από το να παράγει η ίδια πολιτισμό για τον εαυτό της μέχρι να εμπλακεί στην υπόθεση της χειραφέτησής της από τους εκμεταλλευτές. Με βάση αυτά, είναι σημαντική η συνεισφορά της τέχνης στην υπόθεση της επανάστασης και από ιστορική σκοπιά. Η ουσία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων σε επαναστατικές περιόδους βρίσκεται στην ανάδειξη του κοινωνικού ρόλου της τέχνης, όχι όμως με την παραδοσιακή έννοια του εμπλουτισμού της ζωής μέσα από αυτή, αλλά με την έννοια της πλήρους επαναστατικοποίησης της καθημερινότητας.
Εμείς λοιπόν θέλουμε η τέχνη να συμβάλλει στην διαμόρφωση συνείδησης σε πρώτο βαθμό και έπειτα να γεννά αυτά τα απελευθερωτικά στοιχεία που θα την οδηγήσουν, σε συνεργασία πάντα με την εκάστοτε πολιτική πρωτοπορία, σε μια ριζοσπαστική κατεύθυνση που θα ανατρέψει συνολικά το υπάρχον σύστημα. Το σίγουρο είναι ότι φέρει και η δικιά μας αριστερά ευθύνη που δεν συμβαίνει αυτό σήμερα, γι’ αυτό και πρέπει να αποτυπωθεί ο σημερινός προβληματισμός με την μορφή κάποιων συλλογικών επεξεργασιών και εκδηλώσεων σε παρόμοια θέματα πολιτισμού.
