Ο Ίταλο Καλβίνο (1923-1985) αποτελεί έναν από τους κορυφαίους ιταλούς συγγραφείς του 20ού αιώνα. Γνωστός για έργα, μεταξύ άλλων, όπως η συλλογή διηγημάτων Cosmicomics (1965) και η συλλογή δοκιμίων για τη λογοτεχνία Αμερικανικά μαθήματα (1988), υπήρξε αφοσιωμένος στη φόρμα της πεζογραφίας και συγκεκριμένα στο διήγημα (καθώς θεωρούσε πως οι υψηλότερες λογοτεχνικές αρετές μπορούν να αποκρυσταλλωθούν βέλτιστα μόνο σε σύντομες ιστορίες, κατ’ αναλογία με τα παραμύθια, όπως αναφέρει στην αναφερθείσα συλλογή δοκιμίων). Ένα στοιχείο συχνά παρόν στον έντεχνο πεζό του λόγο και πάντα κυρίαρχο στη διαδικασία συγκρότησης μιας ιστορίας από μέρους του είναι η επαφή της λογοτεχνίας με άλλα -οπτικά- καλλιτεχνικά μέσα («οι εικόνες και οι λέξεις», όπως το έθετε χαρακτηριστικά) κυρίως το σινεμά και τα κόμιξ (όπως τα Cosmicomics και Το κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων, 1969). Με αυτόν τον τρόπο, ο Καλβίνο κατόρθωσε να συγκροτήσει ένα λογοτεχνικό corpus που είναι από τα πιο μοναδικά του δυτικού λογοτεχνικού Κανόνα, σχηματίζοντας και αξιοποιώντας μια συγγραφική τεχνική που εκκινούσε από τη θεώρηση της αφήγησης (με την έννοια του storytelling κι όχι του narration) ως κάτι ενιαίο ανεξαρτήτως καλλιτεχνικού μέσου, αντίληψη θεμελιώδης για τη σύγχρονη αφηγηματολογία και τις πολιτισμικές σπουδές.
Την αρχή για τις ιδέες αυτές αποτέλεσε η ένταξη του Καλβίνο στη λογοτεχνική ομάδα Oulipo (Ouvroir de Littérature Potentielle, Εργαστήριο δυνητικής λογοτεχνίας) στο Παρίσι του ’60, σε μια εποχή όπου στους λογοτεχνικούς και φιλοσοφικούς κύκλους άνθιζε το ρεύμα του δομισμού (σε τομείς μεταξύ άλλων όπως η λογοτεχνική θεωρία και η πολιτισμική κριτική). Σε μια από τις πιο ρηξικέλευθες στιγμές της νεότερης λογοτεχνικής παραγωγής, η ομάδα αυτή θέλησε να εξαντλήσει τα όρια έκφρασης του έντεχνου λόγου, εφαρμόζοντας κανόνες που δεν είχαν εφαρμοστεί μέχρι τότε (παράδειγμα είναι και το λογοτεχνικό έργο του Καλβίνο): εξού κι ο βασικός όρος «δυνητική λογοτεχνία». Ταυτόχρονα με τον όρο αυτόν στη λογοτεχνία του Καλβίνο κομβικός είναι κι ο όρος «συνδυαστική λογοτεχνία», αυτή δηλαδή που πηγάζει από τη συνύπαρξη πολλών καλλιτεχνικών μέσων σε ένα. Θα μπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι τόσο τολμηρή δοκιμή πάνω στο τι μπορεί να είναι λογοτεχνία είχε γίνει μόνο πριν μερικές δεκαετίες με την ποίηση του κινήματος του ντανταϊσμού και τη σχετιζόμενη με αυτό «αντι-Τέχνη». Όμως οι συγγραφείς του Oulipo, έχοντας ως θεμέλιο τη λογοτεχνική θεωρία του δομισμού, ήταν ριζικά αντίθετοι προς τα πειράματα του ντανταϊσμού: εκεί που το νταντά έβλεπε τη ρήξη με οποιονδήποτε καλλιτεχνικό/ποιητικό κανόνα ως απελευθέρωση της δημιουργικότητας, οι συγγραφείς του Oulipo έβλεπαν την εφαρμογή κανόνων σχετικών με τη δομή του λογοτεχνικού κειμένου ως στήριγμα για την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας.
Τα κόμιξ στη ζωή του Καλβίνο και η φαντασία: τα Αμερικανικά μαθήματα
Ο Καλβίνο μεγάλωσε διαβάζοντας κόμιξ – η 9η Τέχνη ήταν η πρώτη μορφή λογοτεχνίας που τον συνόδευσε στην ζωή του, όταν ο ίδιος ήταν ακόμα παιδί. Γι’ αυτό και τα κόμιξ, τα οποία από το 1930 κι έπειτα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στην Ιταλία (γνωστά εκεί με τον όμορφα παιχνιδιάρικο όρο “fumetti”, από το ουσιαστικό “fumo” = καπνός, για να δηλωθούν έτσι τα μπαλονάκια των κόμιξ) φτάνοντας σε ένα ιστορικό απόγειο του μέσου το 1960 με την εισαγωγή αντιηρωικών χαρακτήρων όπως ο γνωστός Diabolik, «ο βασιλιάς του τρόμου», έπαιξαν έναν καθοριστικό ρόλο στη διανοητική του πορεία κι ωρίμανση οδηγώντας τον μετέπειτα στη λογοτεχνία και γεννώντας τους προβληματισμούς του για τη διαμεσική φύση των ιστοριών και της αφήγησης.
Όπως ο ίδιος αναφέρει στα Αμερικανικά μαθήματα, που αποτελούν ουσιαστικά την πνευματική του αυτοβιογραφία πέραν από στοχασμούς πάνω στη λογοτεχνία, και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο «Οπτικότητα», υπάρχουν δύο τρόποι να φανταστεί κανείς μια ιστορία: αφενός έχοντας πρώτα υπόψη τις εικόνες της και μετέπειτα τις λέξεις που θα τις εκφράσουν κι αφετέρου το αντίστροφο. Ο ίδιος, όπως λέει, λειτουργούσε πάντα με την πρώτη μέθοδο, σκεπτόμενος τις εικόνες και μετά ντύνοντάς τες με τις λέξεις που διαβάζει κανείς στα κείμενά του. Και σε αυτό το θεμελιώδες για τη συγγραφική του μέθοδο σημείο βρίσκει κανείς έντονο το αποτύπωμα του δομισμού (κι άρα και της λογοτεχνικής ομάδας Oulipo) και της σημειωτικής, δηλ. του κλάδου που αποτελεί το σημείο τομής πολιτισμικής κριτικής και γλωσσολογίας εξετάζοντας τα σημεία (πολιτισμικά/γλωσσικά), με τις εικόνες να αποτελούν το σημαινόμενο και τις λέξεις το σημαίνον που τις εκφράζει.
«Εικόνες και λέξεις» στην πράξη: οι συλλογές διηγημάτων Cosmicomics και Το κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων
Στο Cosmicomics, ένα από τα πιο γνωστά, αν όχι το πιο γνωστό, και μάλλον το πιο αστείο του λογοτεχνικό κείμενο, ο Καλβίνο κάνει θεμελιακό συστατικό της αφήγησής του την αγάπη του αφενός για τα κόμιξ κι αφετέρου για τις θετικές επιστήμες (κάτι που φανερώνει κι ο τίτλος). Μέσα από 12 διηγήματα γίνονται αντικείμενο αφήγησης σημαντικές στιγμές της δημιουργίας του σύμπαντος, από το big bang ώς τη δημιουργία της ύλης και των πλανητών, μέσα από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Qfwfq, ενός όντος άγνωστης προέλευσης που είναι κομμάτι του σύμπαντος ως τέτοιου αλλά και μάρτυρας της δημιουργίας του, ταυτόχρονα. Στα διηγήματα αυτά ο Καλβίνο προσκαλεί τον αναγνώστη να αντιμετωπίσει το κείμενο σαν κόμικ, βάζοντας μάλιστα τον πρωταγωνιστή-αφηγητή να σχολιάσει την ίδια την αφήγηση (μετα-κειμενική διάσταση του κειμένου) λέγοντας «Σε αυτό το κόμικ στριπ…».
Όμως ίσως το πιο ευφάνταστο παράδειγμα διαμεσικότητας στο έργο του Καλβίνο να είναι η, πολύ λιγότερη γνωστή, συλλογή διηγημάτων Το κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων, που παρουσιάζει ενδιαφέρον όχι μόνο αναφορικά με την πλοκή του και την εκτέλεση αυτής, αλλά και όσον αφορά τη σύλληψή του ως ιδέας.
Στα διηγήματα (χωρισμένα σε δύο μέρη: «Το κάστρο των διασταυρωμένων πεπρωμένων» και «Το καπηλειό των διασταυρωμένων πεπρωμένων») ο αναγνώστης ακολουθεί μια ομάδα καβαλάρηδων, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, που βρίσκονται σε ένα πανδοχείο έχοντας μόλις διασχίσει ένα δάσος που τους στέρησε την ικανότητα της ομιλίας. Μπορούν να μιλήσουν μόνο τοποθετώντας στο τραπέζι κάρτες ταρώ. Έτσι αρχίζει ο καθένας να κάνει ακριβώς αυτό και να συνθέτει μία αφήγηση σύμφωνα με τις εικόνες που δείχνουν οι κάρτες. Αξιοσημείωτο ότι, εκτός από διαμεσικότητα, υπάρχει στο κείμενο αυτό κι έντονη διακειμενικότητα, με τις ιστορίες να αναφέρονται στο σαιξπηρικό δράμα, τον Φάουστ του Γκαίτε, το Άσμα του Ρολάνδου κι άλλα κλασικά κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Η δραστηριότητα που αποτελεί στο κείμενο αυτό το αντικείμενο της αφήγησης δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από τη μέθοδο της σύλληψής της. Ο Καλβίνο πειραματιζόμενος με τον συνδυασμό του οπτικού και του γλωσσικού στοιχείου στη λογοτεχνία αποφάσισε να συνθέσει ένα πεζογράφημα ακριβώς έτσι: τοποθετώντας κάρτες ταρώ πάνω σε ένα τραπέζι και δημιουργώντας μια αφήγηση με βάση αυτό που έδειχναν οι εικόνες η μία μετά την άλλη, δημιουργώντας μάλιστα πολλούς διαφορετικούς συνδυασμούς τον έναν μετά τον άλλον κι αξιοποιώντας τους εντέλει στα διηγήματα. Τόσο η διακειμενική διάσταση του κειμένου, με τις αναφορές του λογοτεχνικού κειμένου σε άλλα λογοτεχνικά κείμενα, όσο και η αφήγηση της δραστηριότητας που ακολούθησε ο Καλβίνο κατά τη συγγραφή των διηγημάτων (η τοποθέτηση των καρτών ταρώ στο τραπέζι) είναι, επίσης, μετα-κειμενικά στοιχεία. Ακόμα, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ότι σε υποσημείωση του Καλβίνο που συμπεριλαμβάνεται στις περισσότερες εκδόσεις των διηγημάτων αυτών ο συγγραφέας εξέφρασε την επιθυμία του να γράψει και τρίτο μέρος της ιστορίας αυτής, που θα εκτυλισσόταν στη σύγχρονη εποχή και, αντί για κάρτες ταρώ, θα γραφόταν με την αξιοποίηση πάνελ από κόμιξ.
Με τον τρόπο αυτόν, τα λογοτεχνικά κείμενα του Ίταλο Καλβίνο όχι μόνο είναι, φυσικά, ιδιαίτερα καλογραμμένα και ψυχαγωγικά (ο ίδιος θα έλεγε μάλλον: εκπαιδευτικά, καθώς θεωρούσε πως η λογοτεχνία πρέπει να έχει έναν εκπαιδευτικό κι όχι μόνο καθαρά αισθητικό σκοπό), αλλά και πρωτότυπα και πολύ προσεκτικά, λόγω και της φύσης τους, σχεδιασμένα. Έχει ενδιαφέρον η διαμεσική αυτή φύση, ιδίως στη «μεταμοντέρνα», κατά τον κορυφαίο μαρξιστή λογοτεχνικό και πολιτισμικό κριτικό Φρέντρικ Τζέιμσον, πολιτισμική μας εποχή τού «ύστερου» καπιταλισμού, όπου τα όρια μεταξύ «υψηλής» και «χαμηλής»/λαϊκής Τέχνης έχουν εκλείψει, με την κυριαρχία της ποπ κουλτούρας μετά και την άφιξη της «τεχνολογικής αναπαραγωγιμότητας» του καλλιτεχνικού έργου και τη δυνατότητα άφιξής του σε εκατομμύρια νέους ανθρώπους για πρώτη φορά στην ανθρώπινη Ιστορία, κατά τον Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Όντας ταυτόχρονα ασφαλώς ενταγμένα στον «λογοτεχνικό Κανόνα» και θεωρούμενα κλασικά αλλά έχοντας ως αναπόσπαστο στοιχείο τους αυτό της οπτικής κουλτούρας και ιδίως των κόμιξ, κυρίως «ποπ» καλλιτεχνικών μέσων, τα υπέροχα και μοναδικά κείμενα του Ίταλο Καλβίνο είναι όντως, ίσως, ένα πλήρως αντιπροσωπευτικό δείγμα ακριβώς αυτού: της συνύπαρξης του ποπ με το «εκλεπτυσμένο» καλλιτεχνικό στοιχείο μέσα από μια διαμεσική αφήγηση.
Βιβλιογραφία:
1. Italo Calvino, Cosmicomics, Penguin Books, UK 2022
2. Italo Calvino, The Castle of Crossed Destinies, Vintage Publications, London
1977
3. Italo Calvino, Six Memos for the Next Millennium, Penguin Books, UK 2016
4. Fredric Jameson, Η πολιτισμική στροφή: κείμενα για το μεταμοντέρνο, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2024
5. Walter Benjamin, Το έργο Τέχνης στην εποχή της τεχνολογικής του αναπαραγωγιμότητας, Εκδόσεις Επέκεινα, Αθήνα 2013.
