Κείμενα: Λένα Τζιογκίδου / Πρώτη δημοσίευση: Comic Cultura #05
Ο Κώδικας Δεοντολογίας των Κόμικς (Comics Code Authority) στις ΗΠΑ έχει υπάρξει η πιο σκοτεινή στιγμή της μέχρι σήμερα. Ας πιάσουμε όμως την ιστορία από λίγο νωρίτερα…
Λίγα χρόνια πριν…
Κατά το τέλος της δεκαετίας του ’40, η απήχηση των κόμικς είχε αυξηθεί πάρα πολύ. Ένα μεγάλο κομμάτι αναγνωστών των κόμικς ήταν πάντα τα παιδιά και οι έφηβοι, αλλά και το ενήλικο κοινό αυξανόταν συνεχώς. Αρχικά χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα και μετανάστες, αλλά με συνεχόμενη διεύρυνση. Η ψαλίδα της θεματολογίας τους είχε ανοίξει. Περιπετειώδεις ήρωες, χιουμοριστικοί ήρωες και φυσικά υπερήρωες ζωντάνευαν για να μοιραστούν τις περιπέτειές τους. Τα κόμικς, νέα ακόμα ηλικιακά , δοκίμαζαν τις δυνατότητες τους σε κάθε είδος. Κάθε τέχνη όμως, αντικατοπτρίζει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό την εποχή της – έτσι και τα κόμικς. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι υπερήρωες μάχονταν με το Χίτλερ και τους υπόλοιπους εχθρούς των ΗΠΑ τονώνοντας το πατριωτικό αίσθημα. Κατέληξαν να αποτελούν βασικό ανάγνωσμα των φαντάρων στο μέτωπο. Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και την επιστροφή τους, τα δεδομένα άλλαξαν. Οι κοινωνικές αλλαγές ήταν για άλλη μια φορά ραγδαίες. Οι άντρες γύρισαν από το μέτωπο με νωπές τις μνήμες του πολέμου κι ένα μεγάλο κομμάτι των γυναικών που είχαν βγει στην αγορά εργασίας έπρεπε να γυρίσει στο σπίτι. Η κοινωνία του αμερικάνικου ονείρου έπρεπε να οχυρωθεί απέναντι στον κομμουνιστικό «κίνδυνο» κι όλα να λειτουργούν με ησυχία, τάξη και ασφάλεια για να αποδείξουν την ανωτερότητα του καπιταλιστικού «παραδείσου».
Φυσικά τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά. Οι κοινωνικές αντιθέσεις, τα προβλήματα και τα τραύματα του πολέμου δεν κρύβονται κάτω από το χαλί – χρειάζονται τη δική τους διέξοδο. Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, τα κόμικς άλλαξαν κατεύθυνση. Οι υπερήρωες δεν ήταν πια αναγκαίοι στη μάχη με τους εθνικούς εχθρούς κι έπρεπε να στραφούν σε εγχώριους εχθρούς, που στερούνταν σε μεγάλο βαθμό την αίγλη των προηγούμενων. Το ενήλικο κυρίως κοινό, στράφηκε πλέον σε κόμικς επικεντρωμένα σε εγκλήματα και θέματα τρόμου. Η βία έγινε πιο κυνική, ο φόβος πιο οικείος. Τα βίαια αστυνομικά κόμικς απέκτησαν φανατικούς αναγνώστες.
Το «Crime Does Not Pay» (Lev Gleason Publications) ήταν το πρώτο αμιγώς crime κόμικ (1942-1955) με πάνω από ένα εκατομμύριο πωλήσεις μηνιαίως, από το 1948 και μετά. Ακολούθησαν δεκάδες άλλοι αντίστοιχοι τίτλοι. Ιστορίες εγκληματιών, μαφία, βία, ναρκωτικά, πορνεία, σέξι γυναίκες, κυνικές ατάκες, απέκτησαν κεντρικό ρόλο στο στερέωμα των κόμικς.
Από κοντά ακολούθησαν και τα κόμικς μυστηρίου, τρόμου κι επιστημονικής φαντασίας. Η σειρά κόμικς «Αdventures Into the Unknown» (American Comics Group) ήταν η πρώτη ανθολογία αποκλειστικά τρόμου (1948-1967) – η οποία και παραδόξως επιβίωσε από τη λογοκρισία. Άνοιξε το δρόμο σε πάμπολλους παρόμοιους τίτλους και την άνθιση του είδους.
Αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής στον τομέα των εκδόσεων κόμικς εκείνη την εποχή, σε αυτά τα είδη κόμικς, ήταν η EC Comics. Ο Bill Gains αναλαμβάνει τα ηνία της εκδοτικής μετά το θάνατο του πατέρα του, στέφεται σε τέτοιου είδους εκδόσεις και βλέπει τις πωλήσεις των κόμικς του να εκτοξεύονται με πολύ πετυχημένους τίτλους όπως «The Vault of Horror», «The Haunt of Fear», «The crypt of terror» (που μετά θα εξελισσόταν στο πασίγνωστο πλέον «Tales from the crypt») κ.ά. Οι εκδόσεις του χαρακτηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό από διάθεση για πειραματισμό και καυστικό χιούμορ και δε δίσταζαν να θίξουν ενίοτε και κοινωνικά θέματα, όπως πχ του ρατσισμού. Τα κόμικς της εκδοτικής αποτέλεσαν πόλο έλξης για πλήθος σημαντικών δημιουργών, μεταξύ των οποίων οι Ray Bradbury, ο Johnny Craig, ο Jack Davis, ο Joe Orlando, o Graham Ingels, o Wally Wood, καθώς κι ο Harvey Kurtzman.
Τα χνάρια της EC ακολούθησαν κι άλλες εκδοτικές με πολλούς τίτλους, με τις πιο γνωστές να είναι οι Atlas Comics (που μετεξελίχθηκε στη Marvel), AGC και Ace Comics. Την ίδια περίοδο εμφανίστηκε και μια άλλη κατηγορία κόμικς από την EC, τα αντιπολεμικά του Harvey Kurtzman, «Frontline Combat» (1951-1954) και «Two Fisted Tales» (1950-1955). Πρωτοποριακά κόμικς, με κριτική σκέψη, δημοσιευμένα σε μια καθόλου ανεκτική εποχή.
Παράλληλα με την άνθιση των horror, crime, sci fi κόμικς, εμφανίζονται και οι πρώτες φωνές της αντίδρασης, με άρθρα σε εφημερίδες, διαμαρτυρίες εκπαιδευτικών και γονιών και φυσικά της εκκλησίας. Τα ενήλικα κόμικς βρίσκονται στα ίδια σταντ με τα παιδικά και πολλοί φιλοπερίεργοι έφηβοι βρίσκουν ευκαιρία να τα διαβάσουν με ευκολία. Η συντηρητική αμερικάνικη κοινωνία θορυβείται και βρίσκει τον ιδανικό εκφραστή της στο πρόσωπο του ψυχολόγου Fredric Wertham.
Η αποπλάνηση των αθώων
Ο Fredric Wertham ήταν ένας διακεκριμένος γερμανοεβραίος ψυχολόγος, αρκετά πρωτοποριακός για την εποχή του. Κατέφυγε στις ΗΠΑ για να γλιτώσει από τους ναζί. Δεν ήταν ένα συμβατικός ψυχολόγος, αντιθέτως ασχολήθηκε με προβλήματα της νεανικής παραβατικότητας των λιγότερο προνομιούχων στρωμάτων. Άνοιξε το γραφείο του στο Harlem, χρεώνοντας τους ασθενείς του ελάχιστη αμοιβή, μόλις 25 σεντς. Καθώς ερευνούσε τη νεανική εγκληματικότητα, παρατήρησε κάποια επαναλαμβανόμενα μοτίβα, μεταξύ των οποίων και η ανάγνωση κόμικς. Σχεδόν όλοι οι ασθενείς του ήταν αναγνώστες κόμικς.
Δυστυχώς αυτό τον οδήγησε σε γενικεύσεις, ότι δηλαδή τα κόμικς ωθούν στη νεανική εγκληματικότητα, παραβλέποντας ότι όλοι οι νέοι διάβαζαν κόμικς! Το 1954 εκδίδεται το βιβλίο του «Seduction of the innocent» (Η αποπλάνηση των αθώων) όπου κατηγορεί τα κόμικς ως βασική αιτία της νεανικής βίας και παραβατικής συμπεριφοράς εν γένει. Το βιβλίο του είχε ακραίες απόψεις. Δεν αρκέστηκε να κατηγορήσει μόνο τα βίαια κόμικς, αλλά χαρακτήρισε και τα υπερηρωικά ως φασιστικά. Επίσης έγραψε μεταξύ άλλων, ότι τα κόμικς προωθούν τις «σεξουαλικές διαταραχές» όπως την υπολανθάνουσα ομοφυλοφιλία των Batman και Robin, αλλά και της Wonder Woman. Έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει ότι η βιομηχανία των κόμικς ήταν χειρότερη από τον Χίτλερ κι ότι μπροστά τους ήταν πρωτάρης.
Το βιβλίο έκανε εξαιρετικές πωλήσεις και διαφημίστηκε πολύ στα ΜΜΕ της εποχής. Οι φωνές την αντίδρασης βρήκαν το κύρος που χρειάζονταν, μέσω της επιστημονικής ιδιότητες του Wertham, ώστε να μπουν δυναμικά στο παιχνίδι. Η δημοφιλία του βιβλίου και οι αντιδράσεις μεγάλου μέρους ψηφοφόρων κέντρισαν το ενδιαφέρον του γερουσιαστή Estes Kefauver, που έφερε το ζήτημα στο Κογκρέσο και κάλεσε τους εκδότες των κόμικς να καταθέσουν στο ειδώλιο. Η κατάθεση του Bill Gaines θεωρήθηκε η πιο προκλητική.
Τα κόμικς δεν λογοκρίθηκαν, ούτε απαγορεύτηκαν, αλλά έγιναν συστάσεις στους εκδότες για να επιβάλουν κάποιου είδους δική τους λογοκρισία. Η κατάσταση ήταν έκρυθμη. Παρόλο που δεν υπήρξαν κυρώσεις, οι κοινωνικές αντιδράσεις αυξήθηκαν σημαντικά και σε διάφορες πόλεις οργανώνονταν (από τις εκκλησίες, αλλά όχι μόνο) δημόσιες βραδιές καύσης κόμικς. Τα περιοδικά κόμικς δυσφημίζονταν συστηματικά, με αποτέλεσμα να πληγούν κι οι πωλήσεις.
Ζήτω ο «Κώδικας Δεοντολογίας Των Κόμικς»!
Η Αμερικάνικη Ένωση Περιοδικών Κόμικς συστάθηκε ως αποτέλεσμα των κατηγοριών το 1954, με σκοπό της σύστασης ενός εγχειριδίου αυτολογοκρισίας. Την ίδια χρονιά ολοκληρώθηκε ο Κώδικας δεοντολογίας των Κόμικς, πολύ κοντόφθαλμος και συντηρητικός, πιθανότατα πολύ αυστηρότερος από τον αν είχε δημιουργηθεί από κάποιον κρατικό φορέα. Στον Κώδικα συμπεριλαμβάνονταν διάφορα τραγελαφικά, μεταξύ των οποίων:
- Οι αστυνομικοί, οι δικαστές, οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι και τα σεβαστά όργανα δεν πρέπει ποτέ να παρουσιάζονται κατά τρόπο που να δημιουργεί έλλειψη σεβασμού για την καθιερωμένη εξουσία.
- Σε κάθε περίπτωση το καλό θα θριαμβεύσει πάνω από το κακό και ο εγκληματίας τιμωρείται για τα εγκλήματά του.
- Η λέξη «έγκλημα» σε ένα περιοδικό κόμικ δεν πρέπει ποτέ να είναι αισθητα μεγαλύτερη από τις άλλες λέξεις. Η λέξη «έγκλημα» δεν θα εμφανίζεται ποτέ μόνη της στο εξώφυλλο.
- Κανένα περιοδικό κόμικς δεν θα χρησιμοποιήσει τη λέξη «τρόμος» στον τίτλο του.
- Απαγορεύονται οι σκηνές που ασχολούνται με ζόμπι, τα βασανιστήρια, τους βρικόλακες, τον κανιβαλισμό και τους λυκανθρώπους.
- Η ύπαρξη ιστοριών που αφορούν το κακό πρέπει να χρησιμοποιείται ή να δημοσιεύεται μόνο όταν η πρόθεση είναι να επεξηγήσει ένα ηθικό ζήτημα και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να παρουσιάζεται το κακό ελκυστικά ούτε να τραυματίζονται οι ευαισθησίες του αναγνώστη.
- Απαγορεύεται η γύμνια σε οποιαδήποτε μορφή, όπως και η άσεμνη ή αδικαιολόγητη έκθεση.
- Η υποθετική και πονηρή απεικόνιση του σώματος είναι απαράδεκτη.
- Πρέπει να ενθαρρύνεται ο σεβασμός για τους γονείς κι η ηθική συμπεριφορά.
- Οι ρομαντικές – ερωτικές ιστορίες πρέπει να δίνουν έμφαση στην αξία του γάμου και της οικογένειας.
- Το πάθος ή το ερωτικό ενδιαφέρον δεν πρέπει να απεικονίζονται με τρόπο που να διεγείρει τα σεξουαλικά ένστικτα.
- Απαγορεύεται η βωμολοχία, η χυδαιότητα ή οι λέξεις ή τα σύμβολα που έχουν αποκτήσει ανεπιθύμητες έννοιες.
Υπό τη σκιά του «Κώδικα»…
Είναι οφθαλμοφανές ότι ο Κώδικας σκόπευε να εξαλείψει μια μεγάλη μερίδα κόμικς, κυρίως ενήλικων και να αποστειρώσει τα υπόλοιπα. Είχε φοβερά συντηρητική προσέγγιση, που δύσκολα άφηνε περιθώριο στη δημιουργικότητα. Το πρόβλημα θα μπορούσε να λυθεί εύκολα με τη δημιουργία ηλικιακού ορίου για τους αναγνώστες. Δυστυχώς όμως τα πράγματα πήραν άλλη τροπή. Τα μόνα κόμικς που ευνοούνταν ήταν τα παιδικά και τα υπερηρωικά που απέφευγαν τις «γκρίζες ζώνες».
Από τον Κώδικα διέφυγαν τα Dell Comics, που εξέδιδαν τα Disney κόμικς. Είχαν δικό τους σύστημα αυτολογοκρισίας και ουδέποτε δέχτηκαν τα πυρά της δυσφήμισης που βάρυνε τους υπόλοιπους. Είχαν καλή κοινωνική αποδοχή και δεν ήθελαν να λάβουν μέρος στη δημιουργία ή την τήρηση του «απολογητικού» κώδικα.
Από το 1955 και μετά, τα κόμικς που πήγαιναν σε σημεία διανομής, έπρεπε να έχουν στο εξώφυλλο τη γνωστή σφραγίδα του Κώδικα, ώστε να καθησυχάζουν γονείς και λοιπούς για την ασφάλεια του περιεχομένου τους. Αν δεν την είχαν, δεν γίνονταν αποδεκτά. Φυσικά σ’ αυτά συγκαταλέγονταν οι εκδόσεις της EC Comics και των αντίστοιχων εκδοτικών. Πολλές απ’ αυτές έκλεισαν ή αναπροσάρμοσαν το περιεχόμενό τους με αποτέλεσμα άνευρα, αδιάφορα κόμικς. Τα υπερηρωικά διέφυγαν τον κίνδυνο, με το να γίνουν πιο παιδικά, «οικογενειακά» και λιγότερο βίαια. Τονίστηκε το ετεροφυλοφιλικό ενδιαφέρον του Batman και της Wonder Woman για να αποφευχθούν «παρεξηγήσεις». Τα Archie comics αναπαρήγαγαν για χρόνια μια παρέα σχεδόν απροβλημάτιστων εφήβων που περνούν ευχάριστα τη ζωή τους πίνοντας μιλκσέικς. H DC υποχρεώνεται να αλλάξει το περιεχόμενό της σε πολλές σειρές, προς μια πιο «υπερηρωική» κατεύθυνση. Διάφοροι δημιουργοί έκαναν προσπάθειες να παρακάμψουν τον Κώδικα με διάφορα τεχνάσματα ώστε να διατηρήσουν τις ιστορίες τους κάπως ενδιαφέρουσες. Πχ με την χρήση αλληγοριών ή με την εμφάνιση μαύρου αίματος αντί για κόκκινου στα κόμικς τους, ώστε να μην εμπίπτουν άμεσα στη λογοκρισία. Και πάλι όμως, οι δυνατότητές τους παρέμεναν περιορισμένες.
Σε πρώτη φάση, κάποιες εκδοτικές όπως η Gillberton κι η Gold Key Comics, θα συνεχίσουν να εκδίδουν κόμικς χωρίς την έγκριση του κώδικα. Δυστυχώς, τα προβλήματα διανομής ήταν τεράστια.
Οι πωλήσεις των κόμικς έπεσαν πολύ, καθώς οι ιστορίες έχαναν το ενδιαφέρον τους, γίνονταν απλοϊκές και προβλέψιμες. Ήταν μια δύσκολη εποχή για τους δημιουργούς με ανήσυχο πνεύμα. Ο Bill Gains, μην μπορώντας να προσαρμοστεί στο καθεστώς απαγορεύσεων, στράφηκε προς άλλη κατεύθυνση.
Άρχισε να εκδίδει το «MAD Magazine», ένα χιουμοριστικό, σατιρικό περιοδικό κόμικς, που καθώς ήταν πλέον περιοδικό και όχι βιβλίο κόμικς, θεωρήθηκε διαφορετικό είδος και μπορούσε να κυκλοφορεί ελεύθερα, χωρίς τη σφραγίδα του Κώδικα. Πολλοί από τους δημιουργούς που είχε συνεργαστεί ως τότε, εργάστηκαν για χρόνια στο MAD, που γνώρισε μεγάλη επιτυχία για πολλά χρόνια. Η Warren Publishing αποφάσισε να κινηθεί κι αυτή στο πεδίο των περιοδικών, καταφέρνοντας να εκδίδει τίτλους όπως τα «Creepy», «Eerie», «Famous Monsters of Filmland», «Help!» και «Vampirella» δίχως ίχνος λογοκρισίας. Ο «Κώδικας» χάνει την δύναμή του…
