Μία γυναίκα συγγραφέας με γραφή που φέρνει στο προσκήνιο το ζήτημα της εξουσίας από αριστερή και αναρχική πολλές φορές σκοπιά, το ζήτημα των φύλων, του εξοβελισμού των μη λευκών ευρωαμερικανών από τη μαζική κουλτούρα, των γεροντικών εμμονών απέναντι στις επόμενες γενεές, και παρ’ όλα αυτά, ζώντας στην Αμερική, να καταφέρει να θεωρείται καθολικά μία από τις σημαντικότερες συγγραφείς στο χώρο της φαντασίας και της επιστημονικής φαντασίας, είναι μία πολυεπίπεδη νίκη. Πάλεψε να δώσει μέσα από τα βιβλία της τη δυνατότητα στους αναγνώστες να ανακαλύψουν όχι μόνο τους εαυτούς τους, αλλά κυρίως τον κόσμο γύρω τους και την κοινωνία όπου ζουν.
Όπλο της, ο παραμορφωτικός καθρέπτης της φαντασίας, μέσα από τον οποίο, κοιτώντας ένα φανταστικό κόσμο βλέπουμε ταυτόχρονα το δικό μας. Κι επειδή δεν έχουμε συνηθίσει αυτή την οπτική γωνία, παρατηρούμε και όσα είχαμε συνηθίσει να αγνοούμε.
“Children know perfectly well that unicorns aren’t real, but they also know that books about unicorns, if they are good books, are true books.”
«Τα παιδιά γνωρίζουν πολύ καλά πως δεν υπάρχουν μονόκεροι, ξέρουν όμως επίσης πως τα βιβλία για μονόκερους, αν είναι καλά βιβλία, είναι αληθινά βιβλία»
― Ursula K. Le Guin, The Language of the Night: Essays on Fantasy and Science Fiction
Φυσικά και δε θέλουμε να στερήσουμε τη χαρά της ανακάλυψης από τον αναγνώστη, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μια σειρά βιβλίων μεταφρασμένη στα ελληνικά (εκδόσεις Αίολος) και αρκετά προσβάσιμη. Από την άλλη, κάθε αναγνώστης «ζει» με το δικό του τρόπο το ίδιο βιβλίο. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε κάτι λίγο διαφορετικό – να ζωντανέψουμε έστω και ελάχιστα το κάθε βιβλίο του έπους της Γαιοθάλασσας, ώστε ο καθένας να νιώσει αν βρήκε αυτό που ψάχνει.
Γνωριμία με τη Γαιοθάλασσα
«Ποιος θα ονόμαζε τον κόσμο του έτσι;» θα σας απαντούσε ο βαριεστημένος ψαράς μπαλώνοντας το δίχτυ του. «Αλλά αν θέλεις κάποιον που να του αρέσει να παίζει με τις λέξεις, να, στο δίπλα όρμο είναι ο Γητευτής που του δάνεισα εργαλεία, νομίζω φτιάχνει μια βάρκα για να φύγει…» Το έπος της Γαιοθάλασσας εκτυλίσσεται σε έναν ακαθόριστο και αχανές Αρχιπέλαγος, έξω από το οποίο κανείς δε φαίνεται να ξέρει τι πραγματικά υπάρχει. Όπως λέει το ρητό, «Οι νόμοι αλλάζουν στις Άκρες», σε έναν κόσμο που όσο μακρύτερα από το κέντρο του Αρχιπελάγους βρίσκεται ένα νησί, τόσο πιο χαμένο στα βάθη της ιστορίας και του μύθου βρίσκεται.
Βιβλίο πρώτο – Ο Μάγος του Αρχιπελάγους
Ένας νεαρός γιδοβοσκός σε ένα φτωχό νησί ανακαλύπτει πως έχει τη δυνατότητα να ασκήσει τη Μαγεία που είναι συστατικό αυτού του κόσμου. Θα μπορούσαμε να σταθούμε στη μαθητεία του, πρώτα με την τοπική μάγισσα-φαρμακοτρίφτρα, ύστερα με το Μάγιστρο του νησιού, τη μετέπειτα μελέτη του στη σχολή Μαγείας του νησιού Ροκ – θα ήταν πάρα πολλές οι μετέπειτα ιστορίες που τράβηξαν έμπνευση από αυτό το πρώτο κομμάτι μιας σύντομης νουβέλας. Θα μπορούσαμε να σταθούμε στην ιστορία ενός ανθρώπου που παρασύρθηκε από τις καταστάσεις, συνετρίβη από τις συνέπειες των υπερφίαλων αποφάσεών του και κάθε φορά κατάφερε να μαζέψει τα κομμάτια του και να ξαναδομήσει τον εαυτό του σε νέα βάση, μέχρι τελικά να μπορέσει να αποδεχτεί την ολότητα της ευθύνης των πράξεών του.
Αλλά για εμάς, ο πιο σημαντικός χαρακτήρας αυτού του βιβλίου είναι η ιστορία του γιδοβοσκού Γκεντ από την παιδική ηλικία ως την πρώτη ωρίμανση ως νήμα γύρω από το οποίο γνωρίζουμε έναν ολόκληρο κόσμο: τις ιστορίες των ψαράδων, την παρεξηγημένη αξία της μαγείας, τις προλήψεις των βοσκών, τους χαρακτήρες των καπελάδων, τη μυθολογία που μαθαίνεται μέσα από τις ιστορίες των γιαγιάδων, την αξία των ποιημάτων και των τραγουδιών σε έναν κόσμο που κάθε νησί είναι μακρινό και αναγκαστικά αυτόνομο από τα άλλα. Στην τελευταία σελίδα, μέσα από την αναζήτηση του Γκεντ, έχουμε γνωρίσει το κέντρο του Αρχιπελάγους.
Βιβλίο δεύτερο – Οι Τάφοι του Ατουάν
Πόσο μεγάλο μέρος της ζωής μας καθορίζεται από τις εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας και την εκπαίδευσή μας; Μπορούμε να υπερβούμε τις αλυσίδες χρόνων προσαρμογής σε ένα ρόλο, αν αυτές είναι βρίσκονται εκεί από τότε που θυμόμαστε τον εαυτό μας; Αυτή θα μπορούσε να είναι η μία πλευρά της ζυγαριάς που ακολουθεί αυτό το βιβλίο. Η ιστορία της πρωθιέρειας μιας λατρείας αρχέγονων οντοτήτων, στο ναο-τάφο του νησιού Ατουάν, στις βορειοανατολικές παρυφές της Γαιοθάλασσας. Μια πρωθιέρεια επιλεγμένη, όπως και οι προκάτοχοί της, από τη στιγμή της γέννησής της γι αυτή τη θέση, η οποία ήταν συνώνυμη με την πλήρη αποποίηση του ονόματός της και κάθε ανθρώπινης ταυτότητας – πλέον, το μόνο της όνομα ήταν «Αρχά», η «Kαταβροχθισμένη». Τόσο από τους θεούς της, όσο και από τη σκληρή εκπαίδευση στη λατρεία της εξουσίας, του καθήκοντος και του θανάτου.
Η άλλη μεριά της ζυγαριάς είναι η σχέση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας: όπως και στο Μάγο του Αρχιπελάγους, μέσα από την ιστορία των χαρακτήρων, γνωρίζουμε τον κόσμο που τους έπλασε. Αφ’ ενός, μαθαίνουμε λίγο παραπάνω για το γεμάτο ανταγωνισμούς και συγκρούσεις χαρακτήρα του Αρχιπελάγους.
Κυρίως όμως παρακολουθούμε την αρχαία Λατρεία των Ακατονόμαστων με κέντρο τους Τάφους του Ατουάν να παραγκωνίζεται από την ανερχόμενη ανθρωπολατρεία των βασιλιάδων ως εν ζωή θεών. Αυτή η σύγκρουση δίνεται μέσα από την ιστορία του τόπου, αλλά εντονότερα και συμβολικά μέσα από τις συγκρούσεις των σχετικών ιερατείων. Δεν είναι υπερβολή να κάνουμε παραλληλισμό με τις απαρχές της βιομηχανικής επανάστασης του κόσμου μας, όπου η ανερχόμενη νέα εξουσία λοιδώρησε και απέρριψε με κάθε δυνατό τρόπο την «ελέω θεού» βασιλική εξουσία.
Βιβλίο τρίτο – Η Πιο Μακρινή Ακτή
Δεν είναι απλά ότι αρχίζει να αποτυγχάνει η δύναμη και η ισχύς της μαγείας. Οι σοδειές μένουν χωρίς φροντίδα. Κοπάδια αρχίζουν να αρρωσταίνουν ανεξήγητα. Οι άνθρωποι χάνουν το κουράγιο να περιποιηθούν ο ένας τον άλλον στις δύσκολες στιγμές. Τα τραγούδια και οι ιστορίες αρχίζουν να εξαφανίζονται από τα μυαλά των ανθρώπων. Οι τέχνες να χάνονται. Τα πάθη να στερεύουν. Στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου. Ο φόβος του θανάτου δεν είναι πλέον ένα γεγονός της ζωής.
Ο ίδιος αυτός φόβος είναι πλέον ένας αγγελιαφόρος. Έρχεται από την τρύπα απ’ όπου αδειαζουν οι ελπίδες – φτάνει σιγά-σιγά μέσα σε κάθε άνθρωπο, βρισκόμενος ταυτόχρονα παντού χωρίς να είναι πουθενά. Κάτω από το εμφανές θέμα της αναζήτησης εξουσίας και δύναμης ως αντίβαρο και αντίδοτο στο φόβο του θανάτου, υπάρχει και άλλη μια ενδιαφέρουσα αλληγορία: Σε πρώτο επίπεδο, το πώς η ατομική σωτηρία μπορεί να καταδικάσει έναν ολόκληρο κόσμο στη σήψη, χωρίς ποτέ αυτό να σταματά τον άνθρωπο που βλέπει τον εαυτό του και μόνο ως μέτρο των πάντων – γι αυτόν τον άνθρωπο, ο θάνατός του είναι και ο θάνατος του κόσμου, οπότε και θα πατήσει επί πτωμάτων για να μην έχει την τύχη «όλων των άλλων».
Σε δεύτερο επίπεδο, βρίσκουμε προβληματισμούς για την εναλλαγή των γενεών – τον κίνδυνο ενός κόσμου αθανάτων, στον οποίο τόσο δε θα χωρά νέα ζωή, όσο και θα βασιλεύουν για πάντα οι ίδιες ιδέες και οι ίδιοι άνθρωποι, μην αφήνοντας τον τροχό της ιστορίας να κάνει βήμα. Και φυσικά, ο πρώτος που θα θελήσει να υιοθετήσει έναν τέτοιο κόσμο θα είναι αυτός που εκείνη τη στιγμή έχει την ισχυρότερη θέση, και θα τον «διαφημίσει» με το γνωστό τρόπο: φόβο στο ένα χέρι και την υπόσχεση «ασφάλειας» στο άλλο.
Βιβλίο τέταρτο – Τεχανού
Ο Σαρτρ έλεγε πως «η κόλαση είναι οι άλλοι». Αυτός είναι ίσως ένας βασικός άξονας του βιβλίου. Ξεκινά από τη βία της κακομεταχείρισης ενός μικρού παιδιού και της αδιαφορίας για τη ζωή του. Συνεχίζεται μέσα από την εκδικητικότητα ανθρώπων όταν νιώθουν ότι τους αφαιρέθηκε κάτι «δικό τους». Τη μεταχείριση των ανθρώπων σαν αντικείμενα και το φόβο του διαφορετικού. Τον σαφή σεξισμό.
Σε αντιστάθμισα όλων αυτών, το πείσμα των ανθρώπων που δε θέλουν να χάσουν ό,τι τους κάνει ανθρώπους.
Ταυτόχρονα, αρχίζουμε να μαθαίνουμε πολύ περισσότερα για τη φύση της μαγείας και της μυθολογίας του κόσμου της Γαιοθάλασσας, η οποία στα προηγούμενα βιβλία παρουσιάζεται σαν ένα σκληρά ανδροκρατούμενο φαινόμενο, με παραδόσεις και προλήψεις να θεμελιώνουν φαινομενικά την ανδρική φύση της μαγείας και να αφήνουν στις γυναίκες μόνο ήσσονα ρόλο. Σε κάθε περίπτωση, βλέπουμε έναν κόσμο που δε μπορεί να συνεχίσει στην ίδια πορεία, οπότε και ετοιμάζεται να αλλάξει σελίδα.
Βιβλίο πέμπτο – Ο Άλλος Άνεμος
Η ολοκλήρωση της κοσμογονίας του κόσμου της Γαιοθάλασσας. Ο «άλλος κόσμος» όσων πεθαίνουν εντός του Αρχιπελάγους, έως τότε προσβάσιμος μόνο από τους μεγάλους Μάγιστρους, όσο είναι ακόμα ζωντανοί, απλώνει το χέρι του προς τους ζωντανούς. Οι σκιές από τα Άγονα Εδάφη εκλιπαρούν για την απελευθέρωσή τους. Τα ίδια τα Άγονα Εδάφη, η ιστορία τους, μέρος της κοσμογονίας του Αρχιπελάγους, αποτελούν ένα ωραίο σχήμα για να μιλήσει κανείς για μια σειρά ζητήματα, με κεντρικό την κτητικότητα. Η ίδια η επιθυμία για αιωνιότητα και διατήρηση μπορεί να δημιουργήσει μια καρικατούρα αυτού που επαγγέλεται. Σ
αν μία εικόνα συμπληρωματική της Πιο Μακρινής Ακτής, αυτή τη φορά η ίδια αφετηρία δεν οδηγεί σε κάποιον που προσπαθεί να παραβεί τους φυσικούς νόμους. Εξετάζεται η άλλη πλευρά, του να είναι η ίδια η βάση των παραδόσεων, της καθημερινής ζωής, της κοινωνικής οργάνωσης, κεντρικός κρίκος του προβλήματος. Είναι η κορύφωση του έπους, εντός ενός κόσμου σε ιστορικό αναβρασμό, στην οποία κορύφωση δίνεται η επιλογή διατήρησης ή καταστροφής ενός status quo αμνημόνευτης αρχαιότητας το οποίο έχει αποτελέσει μία βάση αυτής της κοινωνίας.
Επίλογος
Δύο πράγματα γίνονται αμέσως αντιληπτά στον αναγνώστη: πρώτα απ’ όλα, ότι η LeGuinn αγαπά βαθιά τον κόσμο που δημιουργεί, όχι μόνο όσον αφορά τους ονοματισμένους χαρακτήρες της, αλλά κυρίως όσον αφορά τους ανώνυμους χιλιάδες που αποτελούν τους φορείς της ζωής, των παραδόσεων, των προκαταλήψεων, της καθημερινότητας. Οι χαρακτήρες της, μέσα από μία εξαιρετικά περίπλοκη, δύσκολη και μη γραμμική διαδικασία ωρίμανσης λειτουργούν ως παράθυρα στον κόσμο, παρά ως αντικείμενα θαυμασμού από μακριά. Δεύτερον, πως παρακολουθώντας χαρακτήρες στη διάρκεια της ζωής τους, δίνεται η ευκαιρία στον αναγνώστη να απομυθοποιήσει τους χαρακτήρες και τις εύκολες λύσεις: οι επιλογές δεν έχουν ξεκάθαρες συνέπειες, τα παραπτώματα δεν έχουν ανάλογες τιμωρίες, η δικαιοσύνη δεν είναι συνώνυμο της καλοσύνης και η καλοσύνη είναι αποτέλεσμα συνεχούς αγώνα, παρά «μαξιλαράκι ασφαλείας» για τις ευαισθησίες του αναγνώστη.
“The only thing that makes life possible is permanent, intolerable uncertainty: not knowing what comes next.”
«Το μόνο πράγμα που κάνει τη ζωή εφικτή είναι η μόνιμη, ανυπόφορη αβεβαιότητα: το να μην ξέρεις τι θα συμβεί την επόμενη στιγμή.»
― Ursula K. Le Guin, The Left Hand of Darkness
