Όταν οι υπερήρωες της Μarvel ξεπηδούν μέσα από τις συγκρούσεις μιας φλεγόμενης κοινωνίας
“We declare our right on this earth to be a man, to be a human being,
to be respected as a human being, to be given the rights of a human being in this society, on this earth, in this day,
which we intend to bring into existence by any means necessary.”
Malcolm X
Τι σχέση έχουν τα γεγονότα στη Βαλτιμόρη με την επικερδέστατη εμμονή του Χόλιγουντ για διαρκή παραγωγή νέων ταινιών με υπερήρωες; Χωράνε στο ίδιο κείμενο το #blacklivesmatter και η Marvel; Υπάρχει κάτι στα κόμικ πέρα από ήρωες με κολάν, εντυπωσιακές σκηνές μάχης και διεστραμμένοι super villain που θέλουν να καταστρέψουν τον κόσμο, για απροσδιόριστους λόγους; Θα δούμε…
Οι αγώνες των κοινωνικών δικαιωμάτων στη δεκαετία του ’60 αποτέλεσαν κορυφαία στιγμή της αμερικάνικης ιστορίας με τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση της σύγχρονης κουλτούρας. Τα υπερηρωικά κόμικ, σε έξαρση μετά το Β’ Παγκόσμιο, δεν θα μπορούσαν να αποτελούν εξαίρεση. Επανειλημμένα έχουν κατηγορηθεί είτε για μια υπεραπλουστευτική/μανιχαϊστική αντίληψη της πραγματικότητας είτε για ανοιχτή εξυπηρέτηση της προπαγάνδας της αμερικάνικης υπερδύναμης. Αμφότερες οι κατηγορίες πιάνουν πλευρές της πραγματικότητας, ειδικά όσον αφορά τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1950 αλλά και σε σχέση με το ρόλο που είχαν φιγούρες όπως ο Captain America στη διαμόρφωση του κλίματος εθνικής ενότητας μέσα στον πόλεμο. Όμως κάθε μεγάλο έργο τέχνης διαπερνάται από τις κοινωνικές αντιφάσεις μέσα στις οποίες γεννιέται και αυτονομείται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, από το δημιουργό τους. Τέτοιο χαρακτήρα έχουν οι X-Men, δημιούργημα των Stan Lee & Jack Kirby που πρωτοεμφανίστηκαν σε ομότιτλο περιοδικό του 1963. Oι X-Men δεν είναι μια ακόμα φουρνιά από υπερανθρώπους αλλά αποτελούν την πιο έντονη και πολιτικά αμφιλεγόμενη σειρά της Marvel.
Το θέμα είναι γνωστό: μια ομάδα ανθρώπων, όντες μεταλλαγμένοι, αναπτύσσουν ειδικές ικανότητες τις οποίες δεν κατανοούν και δεν ελέγχουν. Κινδυνεύουν να τεθούν στο περιθώριο, όταν συναντούν τον Charles Xavier, έναν μεταλλαγμένο που παρουσιάζεται ως Professor X, που τους προσφέρει ασφάλεια και εκπαίδευση στην ακαδημία που έχει ιδρύσει με όνομα Xavier’s School for Gifted Youngsters. Ο Professor X είναι αποφασισμένος ότι άνθρωποι και μεταλλαγμένοι (homo sapiens και homo mutandis, όπως θα καθιερωθεί στη συνέχεια) μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά στο εγγύς μέλλον. Όμως, καθώς οι συνθήκες δεν είναι ακόμα ώριμες, οι νεο-ιδρυθέντες X Men δεν θα αποκαλύψουν την ταυτότητα τους και θα χτίσουν ως ήρωες ένα προφίλ φιλικό προς τους ανθρώπους. Απέναντί τους στέκεται, στα πρώτα χρόνια του περιοδικού ως σχεδόν αποκλειστικός «κακός», ο Magneto, ένας μεταλλαγμένος ιδιαίτερα ισχυρός, πεισμένος ότι η μόνη λύση απέναντι στην καταπίεση των μεταλλαγμένων (Homo superior κατά τη δική του γνώμη) από τους ανθρώπους είναι η εξόντωση και καθυπόταξη των τελευταίων.
Ο, όχι και ιδιαίτερα προοδευτικός, Stan Lee μας δίνει μια ανοιχτά συντηρητική προοπτική για το φυλετικό ζήτημα, τουλάχιστον στην αρχή. Οι κοινωνικά περιθωριοποιημένοι μεταλλαγμένοι πρέπει να κρύψουν την ταυτότητά τους για να επιβιώσουν, υποτασσόμενοι στα στερεότυπα, ενώ η μαχητική πλευρά του αγώνα ενσαρκώνεται από έναν φαινομενικά ψυχοπαθή, τα σχέδια του οποίου συνίστανται στην κάθαρση της ανθρωπότητας δια του αφανισμού. Όμως η δεκαετία του 1960 εξελίσσεται, όπως και ο αγώνας για τα κοινωνικά δικαιώματα, άσχετα αν οι δημιουργοί των X Men ποτέ δεν παραδέχθηκαν την επιρροή τους με κάποιον τρόπο. Στην εξέλιξη της σειράς, τονίζεται ολοένα και περισσότερο ο ρόλος του κράτους και της κυβερνητικής πολιτικής που κινείται ανάμεσα στο δίπολο περιθωριοποίηση σε γκέτο ή αφανισμός. Οι μεταλλαγμένοι παρουσιάζονται ως απειλή για την κοινωνία και οι πιο συντηρητικοί πολιτικοί (με προεξάρχοντα τον γερουσιαστή Robert Kelly, τον οποίο είδαμε στο X Men 2) οργανώνουν, σε συνεννόηση με το στρατιωτικοβιομαχηνικό σύμπλεγμα, την κατασκευή και μαζική παραγωγή γιγαντιαίων ρομπότ, τωνSentinel που είναι προγραμματισμένα να κυνηγούν και να εξοντώνουν μεταλλαγμένους. Την ίδια στιγμή, χρηματοδοτούνται και αναπτύσσονται παραστρατιωτικές οργανώσεις (όπως οι Friends of Humanity) που οργανώνουν δημόσιους εξευτελισμούς (lynching) για μεταλλαγμένους που εκδηλώνουν ανοιχτά τις δυνάμεις τους. Οι γραμμές «καλού»-«κακού» αρχίζουν να θολώνουν, οι X Men τα βάζουν με την κυβέρνηση και οι μεταλλαγμένοι περνάνε διαρκώς με ευκολία στρατόπεδο. Την άρση των απόλυτων διαιρέσεων διευκολύνει και η περαιτέρω εξερεύνηση του τραγικού παρελθόντος του Magneto (κατά κόσμοn Max Eisenhardt) και της απώλειας της οικογένειάς του. Όσο το κέντρο βάρους περνάει στα θέματα της καταπίεσης και της απομόνωσης, ο Magneto «κερδίζει» οπαδούς που δεν εμπιστεύονται τους X Men και κατηγορούν τον Xavier ότι δεν διατίθεται να συγκρουστεί βίαια για τα δικαιώματα των μεταλλαγμένων.
Το συνολικό στίγμα της σειράς ξεπερνάει κατά πολύ την «αρχέγονη πάλη καλού-κακού» και διαπερνάται διαρκώς από τα διλήμματα μιας καταπιεσμένης μειονότητας που θέλει να κερδίσει τα δικαιώματά της (ενώ ταυτόχρονα μπορεί, αν θελήσει, να ισοπεδώσει τις μισές ΗΠΑ). Ο δημόσιος διάλογος εναλλάσσεται με τη σκληρή βία, ο Beast (τεράστιος μπλε τύπος) προσπαθεί να γίνει λομπίστας για τα δικαιώματα των μεταλλαγμένων, ενώ οι Χ Men καταστρέφουν κρατικές εγκαταστάσεις. Κορυφαίο παράδειγμα της αντίφασης είναι ο Wolverine, ο πλέον αγαπητός X Man για το κοινό, που ακολουθεί πιστά τον Xavier και το concept του «Xavier’s dream» και τα 52 χρόνια των X Men (κάτι που δεν ισχύει για κανέναν άλλο χαρακτήρα), χωρίς να διστάζει την ίδια στιγμή να εφαρμόζει την εκδικητική, προσωπική αντίληψη για τη δικαιοσύνη σε όποιον καταπιέζει τους μεταλλαγμένους.
Φυσικά όλα τα παραπάνω φέρνουν τους προφανείς συνειρμούς σε όλους. O Xavier είναι μια κομιξική μεταφορά του Martin Luther King, o Magneto του Malcolm X, ενώ δεν λείπει ούτε ο κρατικός αυταρχισμός και διάφορες μορφές απαρτχάιντ (στο δυστοπικό μέλλον του Days of Future Past, οι μεταλλαγμένοι ζουν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, διακριτά από τους ανθρώπους και επιτηρούμενοι από τα Sentinel). Τέτοιες αναλύσεις στηρίζονται και από μικρολεπτομέρειες, όπως το γεγονός ότι o King δίνει την ιστορική ομιλία του τον Αύγουστο του ’63, κορυφώνοντας το March on Washington ενώ ένα μήνα αργότερα κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος των X Men.
Τεράστια η κουβέντα στα διάφορα site για το θέμα, ενώ το Χόλιγουντ δεν την παρέβλεψε. Έτσι, στην πρώτη ταινία X Men, το 2000, ο Magneto, όντας φυλακισμένος στο τέλος, απευθύνεται στον Professor X λέγοντας ότι«The war is still coming, Charles. And I intend to fight it, by any means necessary.»(Ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει, Τσαρλς. Και σκοπεύω να αγωνιστώ, με κάθε απαραίτητο μέσο). Επιλέγει έτσι να τον συσχετίσει με τον Malcolm X και την πλέον γνωστή φράση του. Χωρίς να δεχόμαστε τις παραπάνω απλουστεύσεις, αξίζει να τονίσουμε ότι πρόκειται για διπλή στρέβλωση. Ο αγωνιστής των Μαύρων Πανθήρων δεν είναι ένας μακιαβελικός υπέρμαχος της βίας, ούτε ο Magneto είναι (μόνο) ένας ψυχοπαθής ρατσιστής που δεν μπορεί να δεχθεί την ύπαρξη των ανθρώπων. Ακόμα και έτσι βέβαια, οι Χολιγουντιανές ταινίες μετέφεραν πλευρές και όψεις της πιο γοητευτικής και αμφιλεγόμενης πλευράς τού κόμικ.
Σε κάθε περίπτωση, οι X Men αποτέλεσαν για δεκαετίες μια (πολιτικά φορτισμένη και ηγεμονευόμενη από το φιλελευθερισμό) αποτύπωση της ταραγμένης περιόδου του 1960-1970, των μεγάλων αγώνων για τη φυλετική ισότητα και των αντίστοιχων κατακτήσεων. Και αν τα τελευταία δέκα χρόνια, στο σύμπαν της Marvel, Magneto και Xavier έχουν συμφιλιωθεί, και αν οι περισσότεροι μεταλλαγμένοι ζουν σχετικά αρμονικά στο νησί της Utopia, η «πραγματική» πραγματικότητα των 7 νεκρών αφροαμερικανών σε χέρια αστυνομικών καλεί σε μια νέα ριζική πολιτική, κοινωνική αλλά και κομιξική ανατροπή των αυταπατών. Και στις φωτιές της Βαλτιμόρης και τις μεγάλες συγκρούσεις, βρίσκεται η απάντηση στο πώς κερδίζονται τα δικαιώματα. Και εκεί βρίσκεται ένα άλλο, συλλογικό και πραγματικά πανανθρώπινο μήνυμα στα παρακάτω λόγια:
«Farewell, my old friend. Whatever comes, I and mine will not go like lambs to the slaughter — but like tigers!» Magneto
Αναδημοσίευση από Το Περιοδικό
Η Αμερική στις φλόγες, ο Malcolm X και ο Professor Xavier στο Περιοδικό
