Ζίζεκ: Ο Joker διέγνωσε καλλιτεχνικά τις ασθένειες του σύγχρονου κόσμου

Η καθημερινότητα έχει γίνει ταινία τρόμου

Θα έπρεπε να συγχαρούμε το Hollywood και τους θεατές για δύο πράγματα: το ότι μία τέτοια ταινία – ας το παραδεχτούμε, δίνει μία πολύ σκοτεινή εικόνα του ανεπτυγμένου καπιταλισμού, μία εφιαλτική εικόνα που οδήγησε ορισμένους κριτικούς να την προσδιορίσουν ως «κοινωνική ταινία τρόμου» (social horror film) – κυκλοφόρησε. Συνήθως, έχουμε κοινωνικές ταινίες που απεικονίζουν τα κοινωνικά προβλήματα, και έχουμε και ταινίες τρόμου. Το να φέρεις μαζί αυτά τα δύο είδη, είναι δυνατό μόνο όταν πολλά φαινόμενα της καθημερινής κοινωνικής μας ζωής γίνονται φαινόμενα που ανήκουν σε ταινίες τρόμου.

Είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως οι αντιδράσεις στην ταινία παρέχουν ολόκληρο το φάσμα πολιτικών συνιστωσών στις ΗΠΑ. Από τη μία, οι συντηρητικοί φοβόντουσαν πως αυτή η ταινία θα υποκινούσε βία. Ήταν ένας παράλογος ισχυρισμός. Δεν υποκινήθηκε βία από αυτή την ταινία. Αντίθετα, η ταινία αναπαριστά τη βία και μας προειδοποιεί για τον κίνδυνο της βίας.

Όπως συμβαίνει πάντα, κάποιοι πολιτικά ορθοί άνθρωποι φοβήθηκαν πως η ταινία χρησιμοποίησε ρατσιστικά κλισέ και αποθεώνει την βία. Είναι επίσης άδικο. Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες θέσεις ήταν αυτή του Michael Moore, ενός αριστερού δημιουργού ντοκιμαντέρ, που αποθέωσε την ταινία ως μία ειλικρινή αποτύπωση της πραγματικότητας των φτωχών, των περιθωριοποιημένων και αποκλεισμένων από το σύστημα υγείας στις ΗΠΑ.

Η σκέψη του ήταν ότι η ταινία εξηγεί πως μπορούν να προκύψουν φιγούρες σαν τον Joker. Είναι μία κομβική απεικόνιση της πραγματικότητας στις ΗΠΑ, που μπορεί να γεννήσει ανθρώπους σαν τον Joker . Συμφωνώ μαζί του αλλά θα ήθελα να το πάω ένα βήμα πιο πέρα.

Το αδιέξοδο του μηδενισμού

Νομίζω πως αυτό που έχει σημασία είναι πως η φιγούρα του Joker στο τέλος, όταν ταυτίζεται με τη μάσκα του, είναι μία φιγούρα ακραίου μηδενισμού, αυτοκαταστροφικής βίας και τρελού/παρανοϊκού γέλιου εις βάρος των άλλων. Δεν υπάρχει ένα θετικό πολιτικό πρόταγμα.

Ο τρόπος με τον οποίο οφείλουμε να διαβάσουμε τον Joker είναι πως πολύ σοφά αποφεύγει να προβάλει μία θετική εικόνα. Μία αριστερίστικη κριτική στον Joker θα ήταν: «Ναι, είναι μία καλή απεικόνιση της πραγματικότητας των φτωχογειτονιών των ΗΠΑ, μα που είναι το θετικό πρόταγμα; Πού είναι οι δημοκρατικοί σοσιαλιστές, πού είναι οι καθημερινοί άνθρωποι που οργανώνονται;» Σε αυτή την περίπτωση, θα ήταν μία τελείως διαφορετική και αρκετά βαρετή ταινία.

Η λογική αυτής της ταινίας είναι πως αφήνει τους θεατές να το κάνουν αυτό. Η ταινία δείχνει μία θλιβερή κοινωνική πραγματικότητα και το αδιέξοδο της μηδενιστικής αντίδρασης. Στο τέλος, ο Joker δεν απελευθερώνεται. Απελευθερώνεται μόνο σε μια λογική άφιξης σε ένα σημείο απόλυτου μηδενισμού.

Κατέδειξα τη φιγούρα του Joker να βρίσκεται σε μια θέση αντίστοιχη του Κάζιμιρ Μαλέβιτς, Ρώσου αβαντγκαρντιστή, όταν έκανε τον διάσημο πίνακα του, το Μαύρο Τετράγωνο. Είναι ένα είδος μίνιμαλ διαμαρτυρίας – μία μείωση στο τίποτα. Ο Joker απλά περιγελά κάθε εξουσία. Είναι καταστροφικός μα δεν έχει θετικό πρόταγμα. Πρέπει να διαβούμε αυτό το μονοπάτι της απόγνωσης.

Δεν αρκεί να παίξουμε το παιχνίδι της εξουσίας. Αυτό είναι το μήνυμα του Joker. Το γεγονός πως θα μπορούσαν να είναι φιλάνθρωποι σαν τον πατέρα του Bruce Wayne στην τελευταία ταινία είναι απλά μέρος του παιχνιδιού. Πρέπει να ξεφορτωθούμε όλες αυτές τις φιλελεύθερες ανοησίες που συσκοτίζουν την απόγνωση της κατάστασης.

Βέβαια, δεν είναι το τελικό βήμα αλλά ένα επίπεδο μηδέν καθαρίζοντας το πεδίο για να ανοίξει χώρος για κάτι καινούριο. Αυτή είναι η δική μου ανάγνωση της ταινία. Δεν είναι ένα όραμα τελικής παρακμής. Πρέπει να περάσουμε από αυτή την κόλαση. Τώρα, είναι στο χέρι μας αν θα πάμε παραπέρα.

Κοινωνικό ξυπνητήρι

Ο κίνδυνος να εξηγήσουμε απλά το backstory είναι να δώσουμε μία λογική εξήγηση ότι θα πρέπει να κατανοήσουμε την φιγούρα του Joker . Ο Joker δεν έχει την ανάγκη για κάτι τέτοιο. Ο Joker είναι κατά μία έννοια ένα δημιουργικό άτομο. Το καθοριστικό σημείο στην ταινία για την υποκειμενική αλλαγή του είναι όταν λέει: “Σκεφτόμουν πως η ζωή μου είναι τραγωδία. Τώρα όμως συνειδητοποιώ πως είναι κωμωδία.”

Η κωμωδία για μένα σημαίνει πως σε εκείνο το σημείο αποδέχεται τον εαυτό του μέσα σε όλη την απόγνωση σαν μία κωμική φιγούρα και ξεφορτώνεται όλους τους τελευταίους περιορισμούς του παλιού κόσμου. Αυτό είναι που κάνει για εμάς. Δεν είναι μία φιγούρα προς μίμηση. Είναι λάθος να σκεφτόμαστε πως αυτό που βλέπουμε προς το τέλος της ταινίας – τον Joker να αποθεώνεται από τους άλλους – είναι το ξεκίνημα ενός κινήματος χειραφέτησης. Όχι, είναι το απόλυτο αδιέξοδο του υπάρχοντος συστήματος, μία κοινωνία στο χείλος της αυτοκαταστροφής της.

Η κομψότητα της ταινίας είναι το ότι αφήνει το επόμενο βήμα της οικοδόμησης μίας θετικής εναλλακτικής σε εμάς. Είναι μία σκοτεινή μηδενιστική απεικόνιση που σκοπό έχει να μας αφυπνίσει.

Είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε την πραγματικότητα?

Οι αριστεροί που ενοχλούνται από τον « Joker » είναι «αριστεροί του Φουκουγιάμα» – αυτοί που πιστεύουν πως η δημοκρατική φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων είναι το καλύτερο δυνατό σύστημα και πως θα πρέπει απλώς να το κάνουμε πιο υποφερτό. Υπό αυτή την έννοια, όλοι είναι σοσιαλιστές στο σήμερα. Ο Bill Gates δηλώνει σοσιαλιστής, ο Mark Zuckerberg δηλώνει σοσιαλιστής.

Το δίδαγμα του Joker είναι πως είναι αναγκαία μία πιο ριζική αλλαγή – πως αυτό δεν αρκεί. Και αυτό ακριβώς είναι που όλοι αυτοί οι δημοκρατικοί αριστεροί δεν κατανοούν. Αυτή η δυσαρέσκεια που μεγαλώνει σήμερα είναι πολύ σημαντική. Το σύστημα δεν μπορεί να την διαχειριστεί με σταδιακές μεταρρυθμίσεις, περισσότερη ανοχή ή καλύτερη ιατρική περίθαλψη.

Αυτά είναι σημάδια της αναγκαιότητας πιο ριζικής αλλαγής.

Το πραγματικό πρόβλημα είναι κατά πόσο είμαστε έτοιμοι να αναγνωρίσουμε πραγματικά την απελπισία της κατάστασής μας. Όπως είπε και ο ίδιος ο Joker σε ένα σημείο της ταινίας: “Γελάω επειδή δεν έχω τίποτα να χάσω, δεν είμαι κανένας.”

Υπάρχει επίσης ένα έξυπνο λογοπαίγνιο εδώ. Το πραγματικό επίθετο του Τζό Joker είναι Fleck. Στα Γερμανικά, fleck είναι ο λεκές, ένας ασήμαντος λεκές. Είναι μία αναμόρφωση (anamorphosis). Πρέπει να κοιτάξουμε διαφορετικά για να αποκτήσουμε μία νέα οπτική.

Δεν εμπιστεύομαι όλους αυτούς τους αριστεριστές κριτικούς που φοβούνται την δυναμική του. Όπως πολύ όμορφα το έθεσε ο Moore, φοβάστε την βία εδώ, και όχι την πραγματική βία στην καθημερινότητά σας. Το να σοκάρεσαι από την βία που απεικονίζει η ταινία είναι απλά μία διαφυγή από την πραγματική βία.

Πηγή: https://www.rt.com/news/472541-joker-movie-horror-violence-zizek/

Μετάφραση: Γιώργος Τζήκας

Tags: DC, Joker, Phoenix, Slavoj Zizek, Todd Phllips