Έχουμε πια στα ελληνικά δυο κόμικ του σχεδιαστή Mikkel Sommer από τις εκδόσεις Jemma Press. Το Strannik, ένα κόμικ- ντοκιμαντέρ για έναν πρώην παλαιστή και το Σινγκάλ (για το οποίο μπορείτε να διαβάσετε μια παρουσίαση κάνοντας κλικ εδώ αλλά και να ακούσετε ένα Smass Podcast κάνοντας κλικ εδώ). Το δεύτερο κυκλοφόρησε αρχές Ιουλίου και μας άρεσε όσο και το πρώτο. Ήταν, δηλαδή, μια πολύ καλή αφορμή για μια συνέντευξη με τον Δανό σχεδιαστή. Μιλήσαμε για τα δύο κόμικ, για τη δουλειά του συνολικά, για τα μελλοντικά του σχέδια και για τη σχέση του με την Ελλάδα.
Smassing Culture: Πώς αποφάσισες να φτιάξεις ένα κόμικ για τους Γεζίντι;
Mikkel Sommer: Δεν ήξερα για αυτή τη μειονότητα πριν μου γράψει ο Tore Rørbæk (σημ: ο συγγραφέας του κόμικ) για τους Γεζίντι. Είχα ακούσει το όνομα «Γεζίντι», αλλά δεν ήξερα τίποτα για αυτούς ή τη θρησκεία τους, την ιστορία τους, τις γενοκτονίες, οτιδήποτε σχετικό. Ήξερα μόνο ότι υπήρχαν κάποιοι στη Γερμανία. Ο δημοσιογράφος (σημ: ο Rørbæk) με τράβηξε σε αυτό, όταν μου έγραψε.
Συναντήθηκε με κάποιους ανθρώπους στη Δανία που είχαν σχέση με τα κόμικ και του πρότειναν εμένα, είδε τη δουλειά μου και μου έγραψε να με ρωτήσει αν θα ενδιαφερόμουν. Στην αρχή το συζήτησα με τη σύζυγό μου, η οποία είναι δημοσιογράφος και έχει δουλέψει για τους Βαλκανικούς πολέμους, χωρίς να βρεθεί εκεί και μου είπε ότι είναι μια υπέροχη ευκαιρία. Το συζήτησα μαζί της γιατί θα μπορούσε να είναι όχι ακραία επικίνδυνο (δεν περίμενα να βρεθώ σε πυροβολισμούς) αλλά η ιστορία με τον ISIS είναι πολύ πρόσφατη. Δεν ξέρεις τι μπορεί να συμβεί και δεν ήθελα να βρεθώ σε κάποια επικίνδυνη κατάσταση. Του είπα ότι θα ήθελα πολύ να συμμετέχω και μου αγόρασε εισιτήριο για το Κουρδιστάν, την πρωτεύουσα Αρμπίλ για μια πτήση 5 μέρες αργότερα. Μάζεψα τα πράγματά μου και ταξίδεψα. Ήταν το Δημοψίφισμα τότε και υπήρχαν σημαίες και πυροβολισμοί στον αέρα. Τον συνάντησα σε ένα ξενοδοχείο στην Αρμπίλ και αυτή ήταν η πρώτη φορά που τον συνάντησα από κοντά.
Μιλήσαμε πολύ για το πώς θα ήταν το κόμικ, πού θα επικεντρωνόταν. Ούτε εκείνος, ούτε εγώ δεν θέλαμε να επικεντρωθεί απλά στη δυστυχία και τον πόνο. Αναφέρεται σε αυτά με κάποιον τρόπο, αλλά υπάρχουν πολλά τέτοια βιβλία εκεί έξω και για τους Γεζίντι (όχι ως κόμικ αλλά σε μυθιστορηματική μορφή), που είναι για τις απαγωγές, βιασμούς και δολοφονίες του ISIS και όλα αυτά τα απαίσια που συνέβησαν. Είναι σημαντικό να τα έχεις αυτά, αλλά πρώτα από όλα δεν είναι κάτι που θα ήθελα να ζωγραφίσω και επιπλέον δεν ήθελα να απορροφήσει αυτό όλη την ιστορία. Επίσης είναι περίεργο να βγάζω χρήματα ζωγραφίζοντας ανθρώπους να υποφέρουν. Οπότε μιλήσαμε για το πώς θα ήταν το κόμικ. Του έκανα πολλές ερωτήσεις. Δεν διάβαζα τις ειδήσεις, που πάντα με στεναχωρούσαν, και δεν ήξερα για την Αραβική Άνοιξη ή για την ιστορία του Ιράκ, τον Σαντάμ Χουσεΐν, τη σχέση Ιράκ- Ιράν και τους πολέμους των τελευταίων δεκαετιών. Μου έκανε μεγάλες διαλέξεις για όσα είχαν συμβεί εκεί και ήταν πολύ καταθλιπτικό να τα ακούς. Έτσι μπήκα σε αυτό το έργο. шлюхи https://sexiriski.pro/ Киров
Και μετά βέβαια η συνάντηση με τους Γεζίντι , η επίσκεψη στα σπίτια τους και τα χωράφια τους, το πόσο ευγενικοί είναι, το ότι είδα τις καταστροφές που είχαν γίνει, η επίσκεψη στην ιερή πόλη τους, όλα αυτά με άγγιξαν. Όταν είσαι κοντά τους κατακτάς μια διαφορετική ενσυναίσθηση και σίγουρα όταν ζωγράφιζα το βιβλίο, με βοήθησε το ότι ένοιωσα πολλά πράγματα για τους ανθρώπους και για το βιβλίο, γιατί δεν ήταν ένα κόμικ που το ζωγραφίζεις εύκολα και αλλιώς θα είχα νοιώσει άσχημα. Θα είχα νοιώσει άσχημα ως ένας λευκός Δανός που κάθεται κάπου και ζωγραφίζει ένα βιβλίο για τον πόνο στη Μέση Ανατολή, χωρίς να έχει βρεθεί εκεί. Οπότε έπρεπε να πάω, να βρεθώ εκεί, να συναντήσω ανθρώπους. Όχι ότι θα το επικύρωνα αλλά κάπως θα το έκανα πιο αυθεντικό, ώστε αν Γεζίντι και Κούρδοι έβλεπαν το κόμικ να σκέφτονταν ότι ναι, έτσι είναι! Όχι πως είναι απόλυτα ρεαλιστικό. Δεν είχα μια ομάδα ανθρώπων να ερευνά το πώς μοιάζει το οτιδήποτε, αλλά το έκανα όσο καλύτερα μπορούσα.
SC: Ήταν εύκολο να μιλήσεις στους ανθρώπους; Ήταν πρόθυμοι να πούνε τις ιστορίες τους;
MS: Όλες τις συνεντεύξεις τις πήρε ο Tore με διερμηνείς. Εγώ κυρίως τους άκουγα. Επίσης περπατούσα τριγύρω κοιτώντας τα δέντρα, τις ρωγμές στα σπίτια. Έπαιξα με εφήβους σε ένα κατεστραμμένο κτήριο, τους έκανα πλάκα. Μου άρεσε να περπατάω με τους ανθρώπους, να κάνω παρέα με τα παιδιά και να τους ζωγραφίζω. Ήξερα ότι ο Tore θα μου πει όλες τις ιστορίες των συνεντεύξεων και θα τις κάνει σενάριο και ήθελα να περπατήσω τριγύρω και να βιώσω πράγματα με αυτό τον αργό τρόπο. Οπότε δεν είχα κάποια βαθιά συζήτηση με κάποιον εκεί.
Είχαμε έναν άνθρωπο να μας βοηθήσει, ο οποίος έκανε και τη διερμηνεία. Ήταν πολύ γλυκός, μείναμε μαζί του σε ξενοδοχεία σε διαφορετικά μέρη, τα αγγλικά του ήταν πολύ καλά και ήταν κι αυτός ένας από τους ανθρώπους που είχαν φύγει στο βουνό τότε, λίγο μετά τα 20 του. Ήταν ενδιαφέρον να του μιλάς. Ήταν πολύ καλός.
SC: Δεδομένου ότι το Σινγκάλ κάνει κάποια πολιτικά σχόλια, θα θέλατε να μας μιλήσετε για το πολιτικό κόμικ και τη σχέση της τέχνης με την πολιτική;
MS: Μεγάλη ερώτηση. Προφανώς έχω την άποψή μου και υπάρχουν και δουλειές στις οποίες έχω πει όχι, μια διαφήμιση της coca cola και μια τοπική διαφήμιση κρεοπώλη, γιατί είμαι vegan, αλλά αυτό δεν κάνει τη δουλειά μου πολιτική. Απλώς κάνω κάποιες επιλογές λόγω της άποψής μου. Η γνώμη μου για τα πολιτικά κόμικ; Δεν έχω διαβάσει πολλά από αυτά τα μεγάλα κλασικά όπως του Joe Saco. Διαβάζω για παράδειγμα υπερηρωικά. Δεν ξέρω αν έχω γνώμη για το αν θα έπρεπε τα κόμικ να είναι πολιτικά ή όχι. Οι άνθρωποι προφανώς πρέπει να φτιάχνουν κόμικ για ό,τι θέλουν και οι αναγνώστες αν θέλουν, θα τα αγοράσουν.
Συγκεκριμένα για το κόμικ μας δεν το είδα απαραίτητα ως πολιτικό, αλλά περισσότερο ως ανθρωπιστικό, αν μπορούμε να το πούμε έτσι. Είναι προφανώς πάντα δύσκολο κάτι τέτοιο, γιατί η αλήθεια είναι πάντα από τους ανθρώπους που τη ζουν. Δεν το έγραψα εγώ. Ο Tore το έγραψε και προσπάθησε να πει την αλήθεια για ό,τι του είπαν. Ήταν δύσκολο γιατί οι Πεσμεργκά έφυγαν από την περιοχή και αυτό είναι ευαίσθητο θέμα. Γι’ αυτό και δεν ήθελαν να πάμε εκεί. Ήταν δύσκολο να φτάσουμε στο Σινγκάλ, γιατί οι Πεσμεργκά δεν ήθελαν κανέναν εκεί. Δεν ήθελα να κάνουμε την έρευνα, γιατί προσπαθούν να κατακτήσουν την ανεξαρτησία του Κουρδιστάν, το οποίο πιστεύω ότι είναι σωστό. (Σε αυτές τις καταστάσεις, όπως με το Κουρδιστάν και την Παλαιστίνη, αν οι άνθρωποι θέλουν να έχουν μια περιοχή, δεν καταλαβαίνω γιατί όχι. Οι Κούρδοι χωρίστηκαν από τις γειτονικές χώρες και προφανώς θέλουν να έχουν μια περιοχή, έκαναν το δημοψήφισμα. Έχουν την περηφάνια τους, τον στρατό τους, τους αρχηγούς τους και είναι δύσκολο.) Με αυτή την ιστορία δεν προσπαθούμε να δούμε ανθρωπιστικά τον ISIS, που είναι δύσκολο να τον δεις θετικά, αλλά το προσπαθούμε με τα υπόλοιπα μέρη.
Όσον αφορά αυτό το κόμικ, πολλά πράγματα φαίνονταν να μην είναι σίγουρα δοσμένα από σωστή οπτική σε σχέση με το ποιος έσωσε τι, όπως οι ιστορίες ότι οι Πεσμεργκά έσωσαν τους Γεζίντι στο βουνό. Στην πραγματικότητα έφυγαν από την περιοχή και μετά άκουγες ότι όχι, ήταν κάποιοι γενναίοι Γεζίντι, ενώ στην πραγματικότητα ήταν η βοήθεια του PKK και του YPG, το οποίο είναι θέμα ταμπού, γιατί θεωρούνται τρομοκράτες σε πολλές χώρες και συνήθιζαν να κάνουν τρομοκρατικές επιθέσεις παλιότερα στην Τουρκία. Είναι κάπως αυστηροί αλλά προσπάθησαν να στείλουν ανθρώπους από τη Συρία πιστεύω, που δεν τα κατάφεραν να έρθουν για βοήθεια, αλλά τελικά έφτασαν κάποιοι στο βουνό και ήταν αυτοί που κράτησαν τη θέση και τον δρόμο και μπόρεσαν να ανοίξουν αυτόν τον διάδρομο μέσα από την έρημο προς τη Συρία, για να σώσουν όλους αυτούς του ανθρώπους. Η κυβέρνηση του Κουρδιστάν όμως δεν θέλει να μαθευτεί αυτό και να αναγνωριστεί στο PKK αυτή η βοήθεια.
Ήταν δύσκολο. Έπρεπε να περάσω τα τουρκικά σύνορα όταν έφυγα από το Ιράκ και μου έκαναν τόσο πολλές ερωτήσεις, είδαν το κινητό, μου έκαναν τόσο πολλές ερωτήσεις για το PKK και αν ήρθα σε επαφή με κάποιον. Yπάρχει πολλή ένταση εκεί. Τριγύρω υπάρχουν στρατιωτικά σημεία ελέγχου με σημαίες. Βλέπεις τη σημαία του PKK και 100 μέτρα μακριά είναι ο ιρακινός στρατός και κάπου αλλού ο κουρδικός στρατός. Είναι μια πολύ δύσκολη περιοχή διαφιλονικούμενη με πολύ πετρέλαιο και δεν θέλω να γίνω συνωμοσιολόγος, αλλά υπάρχουν δρόμοι που φεύγουν στο βουνό για να βγάλουν πετρέλαιο στην Ευρώπη και οι μεγάλες δυτικές χώρες ενδιαφέρονται για αυτόν τον πλούτο. Είναι πολλά αυτά που συμβαίνουν σε υψηλό πολιτικό επίπεδο.Οι απλοί άνθρωποι και οι αγρότες τελικά πλήττονται από αυτό και ο ISIS το εκμεταλλεύεται όλο αυτό, γιατί δεν κυβερνάται/ ελέγχεται σωστά η περιοχή ή δεν είναι ελεύθερη. Είναι θλιβερό. Σε αυτό το κόμικ προσπαθήσαμε να μην πούμε ότι «οι Κούρδοι ήταν κακοί όταν έφυγαν κλπ.». Προσπαθήσαμε να μη δείξουμε κανέναν ως κακό, εκτός από τον ISIS προφανώς.
Ο Tore μου ζήτησε να κάνουμε κι άλλο βιβλίο γιατί πήγε στο «παλάτι» ενός Σιχ όπου ζουν πρώην μέλη του ISIS και ήθελα να τους πάρει συνέντευξη. Aυτό είναι πολύ σπάνια ευκαιρία. Ήθελε να τους πάρει συνέντευξη και να φτιάξει ένα βιβλίο για αυτούς αλλά του είπα ότι δεν μπορώ. Δεν είναι ότι δεν θέλω να τους συναντήσω. Θα μπορούσε να είναι ψυχολογικά ενδιαφέρον αλλά δεν θέλω να ζωγραφίσω άλλες απαγωγές και τον ISIS και πυροβολισμούς και φριχτά πράγματα. Αυτά που διαβάζω και γράφω εγώ συνήθως περιλαμβάνουν ξωτικά, παιδικά βιβλία μαγισσών ή ζώα. Δεν είμαι πολύ πολιτικοποιημένος και θα ήταν υπερβολή για μένα.
Όσον αφορά τη σχέση τέχνης και πολιτικής, θα δώσω την ίδια απάντηση, ότι δεν έχω άποψη για το αν είναι καλό ή κακό. Ως έφηβος έκανα κάποιες ζωγραφιές κάπως πολιτικές. Νομίζω είναι δύσκολο να το κάνεις σωστά. Αν το κάνεις σωστά, είναι υπέροχο. Δεν είναι όμως κάτι για μένα. Ίσως κάποια από τα έργα μου είναι πολιτικά με έναν ασαφή τρόπο, όταν σχολιάζω τη θρησκεία ή το φύλο, αλλά προσπαθώ να μην κάνω κάτι που να λέει «αυτό είναι πολιτική τέχνη». Είναι κάπως προφανές και πάντα απέφευγα τα προφανή πράγματα. Έχουν γίνει τόσα πολλά υπέροχα πολιτικά έργα τέχνης εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Είναι υπέροχο και αναγκαίο αλλά δεν είναι για όλους τους καλλιτέχνες.
SC: Διαβάζοντας τα δύο κόμικ που έχουμε στα ελληνικά βλέπουμε ότι το σχέδιό σου δεν είναι κάτι που απλά συνοδεύει το σενάριο, αλλά προσθέτει στοιχεία στην αφήγηση. Μπορείς να περιγράψεις τη συνεργασία σου με τους συγγραφείς; Δουλεύετε χώρια ή φτιάχνετε μαζί το σενάριο με κείμενο και εικόνα, όπως φαίνεται σε εμάς;
MS: Στο Strannik η Anna Rakhmanko έκανε τη συνέντευξη με τον παλαιστή, (σημ: του οποίου η ζωή παρουσιάζεται στο κόμικ). Για τρεις ή τέσσερις μέρες του μίλησε, έβγαλε φωτογραφίες και συγκέντρωσε και τακτοποίησε όλο το υλικό και μου έδωσε τις φωτογραφίες και το κείμενο που έγραψε, αφού τα διάλεξε και τα ταξινόμησε. Τα μετέφρασε από τα ρώσικα στα αγγλικά για μένα. Δουλέψαμε κάπως χώρια. Διάβασα το κείμενο και αφαίρεσα κάποια πράγματα που μου φάνηκε ότι δεν ήταν αναγκαία ή ανακάτεψα 2-3 πράγματα, για να έχουμε μια δυνατή πρόταση στο τέλος του βιβλίου και για να ταιριάζουν με τις εικόνες. Ο παλαιστής αλλάζει συνέχεια θέμα όταν μιλάει, οπότε κάπως το ακολουθήσαμε αυτό. Έβαλα το κείμενο μαζί με τις εικόνες και το έστειλα ξανά στην Anna. Δεν κάτσαμε μαζί να δούμε κάθε λέξη.
Μετά άρχισα να ζωγραφίζω και καθώς ήταν το πρώτο μου βιβλίο- ντοκιμαντέρ ήταν δύσκολο να βρω έναν τρόπο να το ζωγραφίσω. Πάντα χρησιμοποιώ τη λέξη «ειλικρινής» όταν ζωγραφίζω. Θέλω να κάνω ζωγραφιές που να είναι αυθεντικές και ειλικρινείς. Δεν ήθελα να φτιάξω ένα εστέτ βιβλίο για καλλιτέχνες. Υπάρχουν βιβλία που μπορεί να είναι καλαίσθητα χωρίς αυτό να έχει κάποιο νόημα. Με απασχολούσε αυτό γιατί ο παλαιστής έχει μια δύσκολη ζωή και θα έβλεπε το βιβλίο. Όλα τα λεφτά που βγάλαμε πάνε σε εκείνον και δεν είναι πολλά λεφτά, αλλά τον βοηθάμε λίγο. Παρόλ’ αυτά η αλήθεια είναι ότι ήθελα να είναι χαρούμενος με αυτό.
Δεν μπορώ να σκεφτώ τι θα ήθελε. Αυτό που είπε όταν συναντηθήκαμε πρώτη φορά, που είναι και στην πρώτη σελίδα του βιβλίου, είναι ότι είχε φανταστεί ένα διαφορετικό βιβλίο, κάτι σαν έναν χαρακτήρα υπερηρωικό, γιατί του αρέσουν οι υπερήρωες και η Anna του εξήγησε ότι θα ήταν διαφορετικό, σαν ρεπορτάζ. Οπότε δεν ήξερε πώς ακριβώς θα κατέληγε. Ζωγράφισα τις πρώτες 5-6 σελίδες ίσως 5 φορές με μελάνι, στον υπολογιστή, με πολλούς τρόπους και δεν έμοιαζε σωστό. Αν και συνήθως δεν έχω μπλοκ για τα σκίτσα μου, είχα ένα που μου άρεσε. Ήταν από ένα ταξίδι με τον υπερσιβηρικό με την Anna. Σχεδίαζα στο μπλοκ γρήγορα και μέσα στο τρένο και οι ζωγραφιές είχαν μια κίνηση και μια ενέργεια που μου άρεσε. Το χρησιμοποίησα αυτό στο Strannik και προσπάθησα να κοιτάζω τις φωτογραφίες αλλά όχι πολύ, αφήνοντας ελεύθερο χώρο. Προσπάθησα να το κάνω να φαίνεται σαν να ήμουν εκεί αυτοπροσώπως δίπλα τους σκιτσάροντας. Προσπάθησα να έχει μια αίσθηση ενωμένων σκίτσων ή γρήγορου σκίτσου και να φαίνεται ρεαλιστικό, αλλά όχι με κάποιο καλογυαλισμένο τρόπο. Έτσι βρήκα το πώς να το ζωγραφίσω. Άρεσε στην Anna, βάλαμε το κείμενο στις σελίδες και τότε αφαιρέσαμε κάποια κομμάτια, γιατί ίσως ήταν πολύ το κείμενο και κοιτάξαμε τις σελίδες μαζί.
Στο Σινγκάλ ο Tore έγραψε όλο το σενάριο κι εγώ απλώς άρχισα να σκιτσάρω. Δεν συμμετείχα στο γράψιμο. Θα είχε πάρει περισσότερο καιρό και δεν νοιώθω ειδικός σε αυτό το πεδίο. Έχω γράψει για τραυματικές θεματικές και θα μπορούσα να έχω άποψη για κάποιον χαρακτήρα, αλλά κάποιοι χαρακτήρες βασίστηκαν σε πραγματικά πρόσωπα και εκείνος τους συνάντησε. Οπότε δεν θα μπορούσα να ζητήσω αλλαγές. Πρόσεξα ότι οι γυναίκες δεν έχουν σημαντικούς χαρακτήρες. Υπάρχει η αντάρτισσα του PKK, αλλά όπως μου είπε δεν του επιτράπηκε να μιλήσει με πολλές γυναίκες. Και πέρα από τον πολιτισμό των Γεζίντι η δομή είναι πατριαρχική και μίλησε κυρίως σε άντρες. Οι άντρες είπαν τις ιστορίες τους. Δεν ακούσαμε πολλές γυναικείες φωνές σε αυτό το βιβλίο και αυτό μας απασχόλησε, αλλά δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι. Δεν μπορείς να αλλάξεις κάτι, για να το κάνεις μοντέρνο και πολιτικά ορθό αν έτσι είναι η κοινωνία. Υπάρχουν άλλα βιβλία που επικεντρώνονται στις γυναίκες που απήχθησαν από τον ISIS. Δεν μπορείς να του ακούσεις πάντα όλους. Έπρεπε να το δεχτούμε αυτό. Έγραψε ένα σενάριο που ήταν έτοιμο. Του είπα να μη γράψει αριθμούς σελίδων γιατί αυτό θα με περιόριζε, αλλά το χωρίσαμε σε σκηνές όπως μια ταινία. Αυτό είναι έξω, η επόμενη σκηνή είναι μέσα στο σπίτι κλπ. Οπότε είχα τις σκηνές και προσπάθησα να σκεφτώ τον ρυθμό στο κεφάλι μου, όπως σε μια ταινία και να σκεφτώ πόσες σελίδες χρειάζομαι σε κάθε σκηνή και ζωγράφισα τα σκίτσα χαλαρά και στη συνέχεια με περισσότερες λεπτομέρειες για όλο το βιβλίο και το έστειλα στον συγγραφέα. Είναι το πρώτο του κόμικ και δεν ήταν εξοικειωμένος με το πώς έπρεπε να γίνει. Δουλέψαμε με τον επιμελητή του Δανού εκδότη και εκείνος μας είπε ότι υπήρχαν πράγματα που δεν θα ταίριαζαν και θα έπρεπε να γίνουν αλλαγές στο σενάριο, σε κάποιους χαρακτήρες. Άλλαξαν 35 σελίδες που είχα ζωγραφίσει ήδη, άλλαξαν την ηλικία κάποιου χαρακτήρα και πρόσθεσαν ένα παιδί. Ήταν πολύ δουλειά που έπρεπε να ξανακάνω. Ναι, ήταν δύο ξεχωριστές διαδικασίες.
Είμαι λίγο ξεροκέφαλος, όσον αφορά το σχέδιο. Κάπως ξέρω τι θα είναι καλό και σκέφτομαι ότι οι άνθρωποι με εμπιστεύονται όταν δουλεύω μαζί τους. Οπότε αν υπάρχει κάτι που δεν με ικανοποιεί ακόμα και αν τους αρέσει, δεν το θέλω στο βιβλίο ή όταν υπάρχει κάτι που έκανα και μου αρέσει και το βρίσκουν περίεργο, θα παλέψω λίγο για αυτό. Οπότε έκανα τις σελίδες και κανείς δεν σχολίασε εκτός από μερικές φορές που μου είπαν για κάποια περίεργα λάθη, π.χ. για κάποιον που καθόταν στη λάθος πλευρά του αμαξιού. Υπήρχαν κάποια λογικά σφάλματα που έπρεπε να διορθώσω, αλλά ως προς το στυλ, ενώ πάντα ήξερα ότι το Strannik ήταν περισσότερο ένα εξειδικευμένο κόμικ και θα ήταν διαφορετικό, για το Σινγκάλ επειδή το θέλαμε να φτάσει σε ένα ευρύ κοινό συμπεριλαμβανομένων των αναγνωστών που δεν διαβάζουν κόμικ, διάλεξα ένα στυλ πολύ εύπεπτο και προσιτό, σχεδόν σαν animation. Τα χρώματα είναι κινηματογραφικά , τα πρόσωπα απλά. Δεν είναι καρτουνίστικο αλλά υπάρχει μια απαλότητα. Προσπάθησα να βρω ένα στυλ που να φαίνεται ρεαλιστικό αρκετά για να μεταφέρει τη σοβαρότητα του θέματος αλλά όχι τόσο ρεαλιστικό ώστε να είναι καταθλιπτικό. Αν ήταν πλήρως ρεαλιστικά τα σκίτσα θα ήταν πολύ διαφορετικό βιβλίο, πολύ πιο βαρύ. Προσπάθησα να του δώσω μια ελαφρότητα και επίσης ο ρυθμός το κάνει εύκολο να το διαβάσεις, ενώ το Strannik είναι ίσως πιο περίεργο, γιατί δεν υπάρχει διάλογος.
SC: Άρα είχες ελευθερία στο πώς θα συνοδεύσεις το κείμενο.
MS: Ναι. Έκανα δύο βιβλία, το «Burn Out» με έναν Γάλλο συγγραφέα και το «De Gale» με έναν Δανό συγγραφέα, το πρώτο μου graphic novel, τα οποία ήταν χωρισμένα και σε σελίδες. Έλεγε σελίδα 1, 4 καρέ. Ήταν πολύ διαιρεμένο και αυτό σήμαινε ότι μπορούσα να βάλω λιγότερες δικές μου ιδέες στο έργο και ότι ήταν πιο γρήγορη δουλειά, δεν είχα πολλά να σκεφτώ. Ήμουν απλά εικονογράφος. Για το Σινγκάλ τους είπα ότι θα ήθελα να επηρεάσω περισσότερο το πώς θα είναι τα καρέ και τον ρυθμό και γι’ αυτό ζήτησα να πάρω ένα σενάριο χωρίς αριθμούς σελίδας.
SC: Μίλησε μας για τα κόμικ που διάβαζες ως παιδί, που διαβάζεις τώρα και πώς έχουν επηρεάσει τη δουλειά σου. Ποιους καλλιτέχνες θαυμάζεις;
MS: Μεγαλώνοντας διάβασα πολλά Spider man, Χ-men, Batman, Wolverine, πολλά υπερηρωικά και μου άρεσαν πολύ. Τα manga έγιναν δημοφιλή στη Δανία πιο μετά, όταν ήμουν μετά τα 20, αλλά ποτέ δεν διάβασα πολλά manga. Διάβαζα κυρίως αμερικάνικα υπερηρωικά και μετά τα 20 ανακάλυψα τη γαλλική σκηνή, η οποία έχει πολλά κλασικά κόμικ. Συμβαίνουν πολλά εκεί, όσον αφορά το σχέδιο, την εκφραστικότητα, τον τρόπο εκτύπωσης, τον τρόπο αφήγησης. Υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες και ειδικά στη Γαλλία.
Είχα πάει σε ένα φεστιβάλ κόμικ εκεί και ερωτεύτηκα κάποια κόμικ. Yπήρχαν πολλά έργα με μελάνι και αμιγή χρώματα. Ήταν υπέροχα να τα βλέπεις. Αγόρασα πολλά βιβλία από το φεστιβάλ αλλά ήταν όλα στα γαλλικά και δεν μπορούσα να τα διαβάσω. Μελέτησα μόνο το σχέδιο και με επηρέασε πολύ.
Υπάρχει ο Blutch, που αλλάζει συνέχεια στυλ. Αλλάζω συνέχεια το στυλ μου και δεν είχα πολλούς ήρωες που έκαναν το ίδιο και βρήκα τον Blutch. Και την Jilian Tamaki. Είναι Καναδή. Και οι δύο αλλάζουν στυλ στα διαφορετικά βιβλία τους. Είναι εμπνευστικό να το δεις αυτό και να σκεφτείς ότι μπορείς να το κάνεις χωρίς να συμβεί τίποτα κακό. Συνήθως σου λένε ότι πρέπει να διαλέξεις ένα στυλ, αλλά προφανώς αυτό δεν ταιριάζει σε κάποιους καλλιτέχνες. Αν σκεφτείς τις καλές τέχνες, τους ζωγράφους και πόσο μερικοί αλλάζουν στυλ κατά τη διάρκεια της ζωής τους, βλέπεις ότι αν νοιώθεις πώς θες να αλλάξεις στυλ, πρέπει να το κάνεις. Ήταν ενδιαφέρον να δεις ότι είχαν πολύ διαφορετικά είδη τέχνης.
Τα τελευταία 15 χρόνια δεν διαβάζω πολλά κόμικ. Διαβάζω, αλλά δεν παρακολουθώ πραγματικά την αγορά. Και ποτέ δεν σκέφτηκα ως παιδί ότι θα κάνω κόμικ. Και ως έφηβος νόμιζα ότι θα ήταν πολλή δουλειά και μου φαινόταν αδύνατο. Σκεφτόμουν ότι θα κάνω animation. Δεν μου άρεσε αυτό, σταμάτησα τη σχολή για animation και σκέφτηκα να κάνω εικονογράφηση για περιοδικά, το οποίο με κούρασε λόγω των στενών προθεσμιών που έχεις, οι οποίες δεν σε αφήνουν ποτέ να δουλέψεις σε βάθος. Κι επίσης πρέπει να ευχαριστήσεις έναν πελάτη, που σου ζητάει διάφορα και δεν είσαι ανεξάρτητος. Μετά ξεκίνησα να κάνω κόμικ για μένα και το έκανα όλο και περισσότερο. Δεν είναι πάντα εύκολο ή ευχάριστο, αλλά τώρα πια δεν είναι τρομαχτικό.
Μου αρέσουν επίσης ο Γιαπωνέζος Matsumoto και o Βέλγος Olivier Schrauwen. Έχει πολύ καθαρές γραμμές αλλά οι συνθέσεις είναι περίεργες και οι ιστορίες πολύ πρωτότυπες και υπέροχες. Πραγματικά μου αρέσει να τις διαβάζω. Και τα τελευταία δύο χρόνια άρχισα να διαβάζω πάλι manga και να βλέπω κάποια παλιά anime. Βλέπω anime και με την κόρη μου και έτσι ξύπνησε η παλιά συνήθεια.
SC: Έχει κοινό η 9η Τέχνη; Πώς είναι τα πράγματα στη Δανία;
MS: Η σκηνή κόμικ της Δανίας είναι πολύ μικρή, αλλά ανεβαίνει. Τα graphic novel είναι κάτι νέο και ωραίο. Τώρα είναι εντάξει να διαβάζει κόμικ ένας ενήλικας. Ήμασταν λίγο πίσω σε αυτό, αλλά τώρα είναι αναγνωρισμένο μέρος της κουλτούρας μας. Επίσης το Υπουργείο Πολιτισμού μας δίνει επιχορηγήσεις και μας στηρίζει. Τα τελευταία 6 χρόνια δίνουν χρήματα σε δημιουργούς κόμικ, το οποίο είναι υπέροχο.
Οι περισσότεροι δημιουργοί στη Δανία δεν μπορούν να ζήσουν μόνο από αυτό. Αν πάρεις επιχορήγηση από το κράτος, η Δανία παραμένει ένα ακριβό μέρος για να ζήσεις, αλλά ίσως έχεις κάποιους μήνες ή μισό χρόνο για να συγκεντρωθείς σε ένα βιβλίο. Είναι πολύ λίγα τα λεφτά που βγάζεις φτιάχνοντας κόμικ. Οι εκδότες και οι καλλιτέχνες βασίζονται στην καλλιτεχνική βοήθεια και όχι στις πωλήσεις. Είναι πρόβλημα αυτό, γιατί ήταν διαφορετικά κάποτε. Οι άνθρωποι διάβαζαν γαλλικά κόμικ όπως Lucky Luke, διάβαζαν υπερηρωικά, αλλά αυτά εμπορικά είναι άλλη κατηγορία. Δεν ξέρω πού θα πάει αυτό.
Είναι πάντα πολύ ωραίο να βλέπεις νέα κόμικ να εκδίδονται για νέα θέματα και με διαφορετικές φωνές. Είναι συναρπαστικό. Μιλάμε πολύ στη Δανία για τα φεμινιστικά κόμικ και για τις γυναίκες που φτιάχνουν κόμικ. Δεν ξέρω αν όλες οι δημιουργοί θέλουν την ταμπέλα «Είμαι γυναίκα και φτιάχνω κόμικ» αντί το απλό «Φτιάχνω κόμικ» αλλά είναι υπέροχο να βλέπεις περισσότερη συμπερίληψη στον χώρο. Βλέπουμε ακόμα και υπερήρωες με διαφορετική εθνική προέλευση. Θα ήταν ωραίο αν όλα ήταν πιο συμπεριληπτικά με έναν όμορφο φυσικό τρόπο. Αλλά ο χώρος των εκδόσεων είναι δύσκολος.
Τα λεφτά δεν είναι εκεί. Είναι στα παιχνίδια, τον κινηματογράφο, το Netflix. Είμαι τυχερός που έχω λάβει κάποιες επιχορηγήσεις και έχω κάνει και κάποιες μεγαλύτερες δουλειές για γαλλικά βιβλία (από τα οποία ίσως παίρνω περισσότερα λεφτά, γιατί η γαλλική αγορά είναι μεγαλύτερη) και κάποια animation και ζω πολύ οικονομικά. Ζω μια απλή ζωή, δεν αγοράζω καινούρια πράγματα. Λειτουργεί για μένα αυτό, αλλά το να φτιάχνεις κόμικ είναι κάτι που πρέπει να θες πραγματικά να το κάνεις. Δεν είναι κάτι που το επιλέγεις ως υπέροχη επιλογή καριέρας.
SC: Νοιώθουμε πολλοί τυχεροί που έχουμε δύο κόμικ σου στα ελληνικά. Θες να μας πεις πώς προέκυψε αυτό; Ήταν δική σου πρωτοβουλία;
MS: Ρώτησα τον φίλο μου Νίκο Κούρτη. Τον συνάντησα σε ένα φεστιβάλ στο Λονδίνο, και όταν κατέληξα ότι θα μετακομίσω στην Ελλάδα, τον ρώτησα για εκδότες και κομιξάδικα, γιατί είναι ωραίο να έχεις τα κόμικ σου στη χώρα που ζεις. Και μου είπε για την Jemma, γιατί μεγάλωσε σε αυτή τη γειτονιά και πήγαινε εκεί από παιδί. Μίλησα στον εκδότη και του έδειξα το Strannik, που βέβαια δεν είναι και τόσο εμπορικό. Τα ελληνικά κόμικ είναι πιο κοντά στα αμερικάνικα, όχι πολύ mainstream αλλά απέχουν από τα πιο περίεργα κόμικ. Δεν ήξερα αν θα πάει καλά, αλλά συμφώνησε να το κάνει και χαίρομαι γι αυτό. Μετά του έδειξα το Σινγκάλ και του άρεσε κι αυτό. Ήθελα να μπορώ να τα δώσω στους (Έλληνες) γείτονές μου.
SC: Και τελικά σου αρέσουν οι έλληνες αναγνώστες;
MS: Μου αρέσουν οι Έλληνες γενικά. Δεν είναι το αγαπημένο μου να υπογράφω βιβλία αλλά όταν έγινε αυτό, ήταν πολύ ωραίο το ότι συνάντησα ανθρώπους. Ήρθαν άνθρωποι που δουλεύουν με τους Γεζίντι και άλλους πρόσφυγες να τους υπογράψω το Σινγκαλ, ή που το αγόρασαν για μια οικογένεια Γεζίντι. Ήταν σίγουρα πολύ ωραία να τους μιλάς. Και ελπίζω να κυκλοφορήσουν κι άλλα κόμικ μου στα ελληνικά. Δεν έχω ακόμα κανένα παιδικό στα ελληνικά. Θα προσπαθήσω να μιλήσω σε περισσότερους εκδότες για παιδικά, αλλά έχω άλλα δύο graphic novel.
Το ένα είναι ήδη έτοιμο. Έχει κυκλοφορήσει σε Γερμανία και Δανία και σύντομα θα κυκλοφορήσει σε Ρωσία και Ρουμανία. Η Jemma Press δε θα το βγάλει, έχω απευθυνθεί σε άλλους εκδότες, αλλά δεν έχω απάντηση. Είναι το δεύτερο βιβλίο που έφτιαξα με την σύντροφό μου την Anna και είναι για την ιστορία της οικογένειάς της. Ήταν εξόριστοι το 1941 από τη Ρουμανία στη Σιβηρία, πολύ βόρεια και εκεί μεγάλωσε. Είναι η ιστορία του πώς κατέληξε η οικογένεια εκεί και δίνεται από την οπτική του 6χρονου κοριτσιού, που ήταν η μικρή αδερφή του παππού της. Την επισκεφτήκαμε στη Σιβηρία και είναι η μόνη που είναι ακόμα ζωντανή από όσους είχαν σταλεί εκεί. Δεν υπάρχουν πολλοί διάλογοι. Είναι λίγο σαν το Strannik αλλά είναι ιστορικό και το στυλ του σχεδίου είναι πολύ διαφορετικό. Πιστεύω ότι θα είναι ενδιαφέρον για το ελληνικό κοινό. Είναι ένα μέρος της ιστορίας για το οποίο πολλοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν πολλά. Ο τίτλος είναι «Vasia, ο παππούς σου». Ελπίζω να βρω έναν εκδότη.
Και τώρα δουλεύουμε το τρίτο μας βιβλίο. Δεν είναι τριλογία αλλά είναι το τρίτο κόμικ-ντοκιμαντέρ και είναι για ένα άλλο θέμα- ταμπού, που δεν ξέρω πώς θα το υποδεχτεί το ελληνικό κοινό. Είναι μια σεξεργάτρια, μια dominatrix, που είναι από μια κάπως συντηρητική οικογένεια του Ισραήλ και ήρθε στη Γερμανία και είναι καλλιτέχνης και σχεδιάστρια και μουσικός, αλλά το εισόδημα της προέρχεται από τη σεξεργασία. Μιλάει πολύ για τη ζωή, την αγάπη, την οικογένεια, για διάφορα πράγματα που συμβαίνουν στο studio, για ταμπού, για σεξ για ζητήματα φύλου. Θα είναι ένα πιο χρωματιστό βιβλίο και έχει πολλές εναλλαγές. Κάποιες σκηνές έχουν διαλόγους. Ακόμα το σχεδιάζω. Θα δούμε.
