«Τη δυστυχία μου, εγώ, δεν θα την άλλαζα
με τη δουλεία σου, καλά να το ξέρεις.
Γιατί κάλλιο να’ μαι δούλος τούτου του βράχου,
παρά του πατέρα Δία πιστός αγγελιαφόρος.
Έτσι χρειάζεται τους υβριστές να βρίζουμε.»
Προμηθέας Δεσμώτης, Έξοδος (απόσπασμα)
Μετάφραση: Ελένη Βαροπούλου (εκδόσεις Νεφέλη)
Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι ένα από τα αισχυλικά έργα που επίκεντρό του έχει τον άνθρωπο. Η χρονολόγησή του είναι μέχρι σήμερα αβέβαιη. Θεωρείται όμως πως προηγείται της Ορέστειας, η οποία για πολλούς μελετητές αποτελεί το αποκορύφωμα της αισχύλειας δημιουργίας. Μάλιστα το πιο πιθανό είναι πως το έργο τοποθετείται στην οψιμότερη φάση του Αισχύλου. Επιπλέον, νέες έρευνες προσπαθούν να το τοποθετήσουν χρονικά χαμηλότερα από την Ορέστεια, κατά την τελευταία σικελική διαμονή του ποιητή.
Λίγα λόγια για τον ποιητή
Ο Αισχύλος γεννήθηκε στα 525/524 π.Χ. στην Ελευσίνα από έναν ευγενή γαιοκτήμονα που λεγόταν Ευφορίωνας. Δεν είναι γνωστό και δεν υπάρχει κάποια βάση για το αν τα Μυστήρια της περιοχής επηρέασαν την πνευματική εξέλιξη του ποιητή, το μόνο βέβαιο είναι πως από νωρίς μπήκε στον διαγωνισμό των τραγικών ποιητών. Το 484 π.Χ. για πρώτη φορά σημειώνει την πρώτη του νίκη και αργότερα ακολουθούν άλλες δώδεκα. Κατά την ακμή της ζωής του, ταξίδεψε στη Σικελία αποδεχόμενος την πρόσκληση ενός ισχυρού άρχοντα. Αμέσως μετά, η δράση του μετατοπίζεται στην Αθήνα όπου εκεί το 468 π.Χ. διαγωνίσθηκε με τον Σοφοκλή και ήρθε δεύτερος. Τον επόμενο χρόνο όμως, κέρδισε με την Θηβαϊκή Τριλογία και το 458 π.Χ. με την Ορέστεια. Δύο χρόνια μετά ο μεγάλος τραγικός ποιητής έφυγε από τη ζωή κατά τη δεύτερη επίσκεψή του στη Γέλα. Οι απόγονοι του Αισχύλου, Ευαίων και Ευφορίων, φαίνεται ότι ακολούθησαν κι αυτοί την πορεία του πατέρα τους γράφοντας τραγωδίες.
Περίληψη του έργου
Είναι γνωστό πως το δράμα του Προμηθέα εντασσόταν σε μία τριλογία. Σύμφωνα με το σωζόμενο έργο, θέμα του έργου αποτελεί η σύγκρουση και η ανυποταγή του Τιτάνα Προμηθέα απέναντι στη νέα εξουσία την οποία κατέχει ο Θεός Δίας. Ο Προμηθέας, συμβολίζει την αλληλεγγύη, αφού εμφανίζεται ως φίλος των ανθρώπων που παίρνει την πρωτοβουλία, παρά τα σχέδια του Δία, να τους βοηθήσει προκειμένου να αποφευχθεί η καταστροφή τους. Τους βοηθά κλέβοντας και παραδίδοντας τους τη φωτιά. Με την φωτιά σηματοδοτείται η εξέλιξη του ανθρώπου, το πέρασμα στον πολιτισμό, η ανάπτυξη των τεχνών, η ελπίδα για ζωή και πρόοδο.
Η πράξη αυτή του Προμηθέα είναι εκείνη ακριβώς που θα προκαλέσει την οργή του Θεού Δία και θα έχει ως αποτέλεσμα την τιμωρία του Τιτάνα. Καθ’ ότι ο Προμηθέας είναι αθάνατος, αποφασίζεται να οδηγηθεί και να δεθεί από τον Ήφαιστο στα βράχια της Σκυθίας, στον Καύκασο, εκεί όπου η σθεναρή αντίσταση του ήρωα στις επιταγές του Δία, θα προκαλέσει ένα δεύτερο κύμα οργής από τον Θεό και θα καταδικασθεί σε ένα μακροχρόνιο μαρτύριο. Όπως ανακοινώνει ο Ερμής στον Προμηθέα,
«… Κι ο φτερωτός σκύλος
του Δία, ο αιμοστάλαχτος αετός, θα σου ξεσκίζει
αχόρταγα του σώματος το μέγα ράκος.
έρποντας ακάλεστος σε ολοήμερο συμπόσιο,
και θα σου τρώει το κατάμαυρο συκώτι.»
Προμηθέας Δεσμώτης, Έξοδος (απόσπασμα)
Μετάφραση: Ελένη Βαροπούλου (εκδόσεις Νεφέλη)
Το έργο αυτό του Αισχύλου, είναι βαθιά πολιτικό αφού αντιτάσσεται στην απολυταρχική μορφή εξουσίας. Ο Προμηθέας, σύμβολο της λογικής, αντιτίθεται στο άδικο, αντιτίθεται στον συγκεντρωτισμό, συνθέτοντας έτσι ένα έργο καθαρά δημοκρατικό. Πρέπει να τονιστεί πως δεν απορρίπτει την θεϊκή ύπαρξη αλλά την τυραννία και τη συγκέντρωση εξουσίας, την παντοδυναμία που απορρέει από αυτήν. Ο Προμηθέας παλεύει και μάχεται για να εξασφαλίσει την αυτονομία της βούλησης. Η υποταγή του θα σήμαινε αυτόματα παράδοση και θα καθιστούσε το ανθρώπινο γένος έρμαιο στις επιθυμίες της εξουσίας. Η δύναμη της αμφισβήτησης είναι ο λόγος που η κοινωνία εξελίσσεται και δημιουργεί. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο αντιτάχθηκε και στη βούληση του Δία ο ίδιος ο Προμηθέας.
Η θεατρική παράσταση σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη
Η παράσταση «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου σε σκηνοθεσία του Άρη Μπινιάρη και μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα σε παραγωγή του Θεάτρου Πορεία και συμπαραγωγή του Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου Κρήτης, εντυπωσίασε το κοινό καθ’ όλη τη διάρκεια της περιοδείας της στο φετινό καλοκαίρι. Απ’ τα πρώτα δευτερόλεπτα της παράστασης η ατμόσφαιρα ηλεκτρίζεται. Η μουσική σύνθεση του Φώτη Σιώτα, σε εκτέλεση του μουσικού Νίκου Παπαϊωάννου δεν συνοδεύει απλώς την παράσταση, αλλά αποκτά ενεργό ρόλο. Η συνοδεία από τους ήχους του Βιολοντσέλο αλλά και τα effects προσέδιδαν τον ρυθμό και τον τόνο που χρειαζόταν, χωρίς να καλύπτει τις ερμηνείες των ηθοποιών.
Κατά τον πρόλογο, εμφανίζονται στη σκηνή οι δαίμονες Κράτος (Άρης Μπινιάρης) και Βία (Κωνσταντίνος Γεωργαλής) και ο θεός Ήφαιστος (Δαυίδ Μαλτέζε) δημιουργώντας έναν αντιθετικό διάλογο. Από τη μία η συμπόνια του θεού Ηφαίστου και από την άλλη η ωμότητα του δαίμονος Κράτους. Το Κράτος επιβάλει στον Ήφαιστο τις προσταγές του Θεού Δία που δεν είναι άλλες από το να δέσει τον Προμηθέα (Γιάννη Στάνκογλου) σε πέτρινους γκρεμούς. Ο Προμηθέας παρακολουθεί τη σκηνή βουβός και ο Ήφαιστος δυσκολεύεται στην αρχή διότι δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει πως το βάρος της τιμωρίας του συγγενή του έχει πέσει πάνω του. Σε αυτό το δίλημμα ο δαίμονας του υπενθυμίζει πως από τα δύο κακά, το ισχυρότερο είναι η οργή του ανελέητου Δία. Μάλιστα του υπενθυμίζει την ιεραρχία που καλείται να σεβαστεί. Το γεγονός πως ο μόνος πραγματικά ελεύθερος είναι ο ίδιος ο Δίας, πως ακόμη και οι ίδιοι οι θεοί υπόκεινται στη βούληση του Πατέρα των Θεών και των Ανθρώπων, ο οποίος τίθεται υπεράνω όλων. Μετά τη σύντομη αυτή συζήτηση, ο Ήφαιστος περατώνει το έργο που του ανέθεσε ο Δίας και αλυσοδένει τον Προμηθέα.
Το σκηνικό είναι έτσι διαμορφωμένο που εισάγει τους θεατές στο κλίμα και στην πλοκή του μύθου. Βράχια διαμορφώνουν το τοπίο, πάνω σε ένα από τα οποία βρίσκεται ο Προμηθέας δεμένος. Αφού πρόκειται για τιμωρία και έχει εκδικητικό χαρακτήρα, το κλίμα είναι πιο βαρύ και σκοτεινό. Στο επίκεντρο όλης της παράστασης βρίσκεται ο Προμηθέας, εκείνος που αντιτάχθηκε στην ιεραρχία, στην απόλυτη εξουσία του Δία. Το δεύτερο στοιχείο που εκπλήσσει είναι ο Χορός που περιστοιχίζει τον πρωταγωνιστή, με τέτοιον τρόπο (με τις αποστάσεις που κρατούν) ώστε να μεταδίδεται η συμπόνια και η κατανόηση προς αυτόν. Ταυτόχρονα διευκολύνεται ο διάλογος μεταξύ τους αλλά και εντυπωσιάζει με την κινησιολογία του. Έπειτα, ακολουθούν επεισοδιακές σκηνές επίσκεψης, στις οποίες ο δεμένος Τιτάνας παίρνει μέρος στον διάλογο με τα πρόσωπα που εναλλάσσονται.
Τον Χορό λοιπόν, αποτελούν οι Ωκεανίδες της Πολύτεκνης Τηθύος θυγατέρες, παιδιά του Ωκεανού τις οποίες υποδύονται οι Αντριάνα Αντρέοβιτς, Δήμητρα Βήττα, Φιόνα Γεωργιάδη, Κατερίνα Δημάτη, Γρηγορία Μεθενίτη, Νάνσυ Μπούκλη, Δώρα Ξαγοράρη, Λεωνή Ξεροβάσιλα, Αλεξία Σαπρανίδου. Οι Ωκεανίδες περιστοιχίζουν τον Προμηθεά και ξεκινούν έναν διάλογο μαζί του. Στην αρχή είναι επιφυλακτικές. Από το πρώτο επεισόδιο ζητούν από τον Προμηθέα να τους φανερώσει την κατηγορία για την οποία βρίσκεται σε αυτήν την ατιμωτική θέση. Ο Γιάννης Στάνκογλου ερμηνεύει τον καταπονημένο Τιτάνα σε μία εμβληματική (για την καριέρα του) ερμηνεία. Στο πρόσωπό του και στις κινήσεις του σώματός του εκδηλώνονται όλα εκείνα τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον ήρωα του Αισχύλου: Ο πόνος, η ανυποταγή, η ανυπακοή, το θάρρος, η ελπίδα, η λογική και η επιμονή.
Κατά το πρώτο επεισόδιο, τον Προμηθέα επισκέπτεται ο Ωκεανός (Αλέκος Συσσοβίτης). Ο Ωκεανός φαίνεται αλαζόνας και αφελής. Κι αυτό διότι ενώ βλέπει τη μοίρα του φίλου του Προμηθέα, θεωρεί πως αν επικοινωνήσει με τον ανελέητο τύραννο Δία και τον παρακαλέσει, ο τελευταίος θα τον ακούσει και θα ελευθερώσει τον Τιτάνα. Φυσικά, ο λογικός Προμηθέας τον διαψεύδει και τον συμβουλεύει να μην ανακατευτεί, αλλά αντιθέτως να προστατευτεί από την οργή του Θεού.
Στο πρώτο στάσιμο, ο Χορός φαίνεται πως έχει αρχίσει να συμπονά τον Προμηθέα, αφού παρομοιάζει τα βάσανά του με εκείνα του Άτλαντα, τον οποίο καταδίκασε ο Δίας «αέναα με σθένος υπέροχο, / γη και ουράνιο θόλο στους ώμους [να] κρατάει». Στο δεύτερο επεισόδιο ο Προμηθέας διηγείται στον Χορό με ποιον τρόπο αποφάσισε να σώσει το ανθρώπινο γένος. Αμέσως μετά σαν μάντης τους υπενθυμίζει πως από το πεπρωμένο κανένας δεν ξεφεύγει, ούτε καν ο ίδιος ο Θεός και μας κινεί το ενδιαφέρον με την υποψία ότι κάτι περισσότερο γνωρίζει.
Κεντρικό πρόσωπο του τρίτου επεισοδίου, που ταυτίζεται με την τρομερή μοίρα του Προμηθέα και με τα βάσανά τους για τα οποία ευθύνονται οι θεοί, αποτελεί η Ιώ (Ηρώ Μπέζου), κόρη του Ίναχου. Η νεαρή ηθοποιός καλείται να ερμηνεύσει τον απαιτητικό της ρόλο πάνω σε ξυλοπόδαρα αλλά ανταπεξέρχεται επιτυχώς στη δύσκολη ζωόμορφη σκηνοθετική επιλογή. Η Ιώ αποτελεί θύμα των επιθυμιών των θεών και τιμωρείται για τη θηλυκή της φύση, επειδή τόλμησε να κεντρίσει το ερωτικό ενδιαφέρον του θεού Δία. Είναι και αυτή καταδικασμένη και κυνηγημένη από τη ζήλια της θεάς Ήρας. Ακόμα και σε αυτή την ιστορία φαίνεται πως η βούληση των θεών αδιαφορεί για τα αποτελέσματα που εκείνη επιφέρει στην ανθρωπότητα υπενθυμίζοντας για άλλη μια φορά, πως δεν ενδιαφέρονται για τα δεινά και τα βάσανα που με τη συμπεριφορά τους προκαλούν στους κατώτερους και άβουλους ανθρώπους. Η Ιώ έτσι, στερείται το ανθρώπινο σώμα και τη λογική. Όπως αναφέρει σε συνέντευξή της η Ηρώ Μπέζου «Δυστυχώς, η διαχρονικότητα του μύθου έγκειται κυρίως στην ενοχή που φορτώνεται το γυναικείο φύλο, στο χρέος που έχει κάθε θηλυκή ύπαρξη ανά τους αιώνες να ικανοποιεί τον πόθο των ανδρών, απολογούμενη ταυτόχρονα γι’ αυτό και αρνούμενη την όποια δική της ερωτική επιθυμία. Με λίγα λόγια, στον τρόμο που γεννά παντού και πάντα η ανθρώπινη σεξουαλικότητα».
Η ιστορία της Ιούς επαναφέρει στην μνήμη μας σκηνές από την καθημερινότητα, χωρίς βέβαια να ταυτίζεται ο μύθος με αυτήν. Ακόμα και εκεί ωστόσο, ανάμεσα στον μύθο και την πραγματικότητα, εντοπίζονται κοινοί τόποι και κοινά συναισθήματα, όπως είναι η αδικία, η απόγνωση, η εκδίκηση και ο έρωτας, τα οποία εξακολουθούν να έχουν διαχρονικό χαρακτήρα, να προβληματίζουν και να οδηγούν σε πράξεις που θύμα τους έχουν τον-ην αδύναμο-η. Εύστοχα λοιπόν, ο Άρης Μπινιάρης δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη φράση της Ιούς «ο Δίας με αποκτήνωσε γιατί με πόθησε».
Στο τρίτο στάσιμο, ο Χορός συνειδητοποιεί πως η επαφή με τους θεούς μόνο ασφαλής δεν είναι, γι’ αυτό και εύχεται να μην γίνει ποτέ καμία από αυτές ταίρι του Δία, κατανοώντας πως η μοίρα τους θα ήταν προδιαγεγραμμένη και αδιέξοδη.
Κατά την Έξοδο, ο Προμηθέας υπενθυμίζει την κατάρα που ο πατέρας του Δία, Κρόνος, έριξε όταν από τον πανάρχαιο θρόνο γκρεμιζόταν. Περαιτέρω, ομολογεί πως μόνο εκείνος ξέρει τον τρόπο με τον οποίο ο Δίας θα ανατραπεί από τον θρόνο του. Γι’ αυτόν τον λόγο στον μύθο εμφανίζεται και ο Ερμής (Ιωάννης Παπαζήσης) με μία ασυνήθιστη μορφή, διαφορετική από την εμφάνιση του αγγελιοφόρου Ερμή που έχουμε συνηθίσει στις επικρατέστερες αναπαραστάσεις του Θεού. Ο πιστός υπηρέτης του θεού Δία ζητά από τον Προμηθέα -με εντολή του Δια- να ομολογήσει ποιος από τους γάμους του θα είναι η αιτία για την πτώση του. Ο Ερμής μάταια καλοπιάνει και απειλεί. Ο Προμηθέας αγέρωχος, αμετανόητος και άφοβος θα αντισταθεί στην προσταγή του εξουσιαστή και σκληρού βασανιστή του Δία και θα τον αμφισβητήσει. Κατηγορεί και λυπάται τον Ερμή για τη θέση του, τον θεωρεί άμυαλο και δούλο. Τον υποτιμά χωρίς να τον ενδιαφέρουν οι συνέπειες των λόγων του.
Στο τέλος ο σκληρός Ερμής, απειλεί ακόμα και τον ίδιο τον Χορό προκειμένου να του προκαλέσει φόβο, αναγκάζοντάς τον να εγκαταλείψει τον Προμηθέα. Ο χορός όμως έχει πλέον πάρει θέση στο πλευρό του Τιτάνα. Έτσι απαντά στον Ερμή:
«Φώναξε τίποτ’ άλλο και συμβούλεψέ με
αλλιώς για να με πείσεις. Γιατί τούτο το
αφόρητο που ξεστόμισες δεν τ’ ανέχομαι.
Πώς μου ζητάς να κάνω τέτοια ατιμία;
Μαζί του θέλω ό,τι είναι, να πάθω.
Γιατί τους προδότες έμαθα να μισώ
και δεν υπάρχει νόσος
που ν’ αποστρέφομαι περισσότερο απ’ αυτή.»
Προμηθέας Δεσμώτης, Έξοδος (απόσπασμα)
Μετάφραση: Ελένη Βαροπούλου
Αξίζει να σχολιαστεί ειδικότερα ο Χορός, ο κύριος συνομιλητής του πρωταγωνιστή. Ο Χορός αποτελεί το κύριο σκηνοθετικό μέσο, με το οποίο επιτεύχθηκε ο εντυπωσιακός ρυθμός της παράστασης. Όπως έχει αναφέρει ο Άρης Μπινιάρης σε συνέντευξή του, η ιδέα για την υλοποίηση του Προμηθέα ανήκε στον Γιάννη Στάνκογλου, ο οποίος είχε παρατηρήσει πως το έργο διέπεται από μία φαινομενική στασιμότητα και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ήθελε να το δουλέψει με τον Α. Μπινιάρη προκειμένου το έργο να αποκτήσει ρυθμό και παλμό. Αποτέλεσμα το οποίο τελικά επετεύχθη απόλυτα, αφού ο συνδυασμός της μουσικής σύνθεσης του Φώτη Σιώτα σε μοντέρνο ρυθμό, με τη λυρική μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα, δημιουργούν έναν έντονο -σχεδόν χορευτικό- παλμό στη σκηνή που σε ορισμένα σημεία περισσότερο παραπέμπει περισσότερ σε ροκ μουσική (στο νου μου επανερχόταν συχνά κατά τη διάρκεια της παράστασης η φωνή του Γιάννη Αγγελάκα) και λιγότερο σε μία παραδοσιακή μορφή θεατρικού ανεβάσματος μίας αρχαίας τραγωδίας:
«Αυθαίρετα βρυχάται η νέα εξουσία
Μαχαίρι στον λαιμό της περηφάνιας
Πνίγουν στα μάγουλα, πνίγουν ποτάμια
Πηγές δροσερές των δακρύων μου πνίγουν
Πονώ Προμηθέα
Πονώ και στενάζω
Αυθαίρετα η νέα εξουσία βρυχάται
Η γη στενάζει, η γη θρηνεί
Θρηνεί το μεγαλείο της ανυποταγής σου.»
Προμηθέας Δεσμώτης, Πρώτο Στάσιμο (απόσπασμα)
(μετάφραση Γιώργος Μπλάνας-
ελεύθερη απόδοση Άρης Μπινιάρης)
Με αφορμή αυτό το απόσπασμα, ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει και στην καταπληκτική μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα (η οποία είναι δυστυχώς εξαντλημένη στα βιβλιοπωλεία απ’ τις εκδόσεις Γαβριηλίδης) αλλά και την καλοδουλεμένη απόδοση του Άρη Μπινιάρη. Η απλότητα και η ποιητικότητα του λόγου του Αισχύλου στη μετάφραση του Μπλάνα, έκαναν το έργο ευνόητο στο κοινό, χωρίς να απαιτείται προηγούμενη ιδιαίτερη γνώση του μύθου. Δημιούργησαν τις συνθήκες για μία παράσταση κατανοητή και λυτρωτική, αφού μετά από μία μακρά περίοδο εγκλεισμού το θέατρο είχε λείψει όχι μόνο στους ίδιους τους ηθοποιούς και τους λοιπούς παράγοντες του θεάτρου αλλά και στο ίδιο το κοινό, το οποίο εξάντλησε τα εισιτήρια σε όλη την καλοκαιρινή περιοδεία της παράστασης και σίγουρα ένιωσε να ανταμείβεται από το αποτέλεσμα. Όπως και ο Γιάννης Στάνκογλου ανέφερε σχετικά σε συνέντευξή του « Για εμένα ο Προμηθέας είναι μια ιδέα που έχει μόνο θετικό πρόσημο. Ένα αμετανόητο, άφοβο πλάσμα που γνωρίζει ότι έχει δίκαιο και παλεύει γι’ αυτό… Είναι αισιόδοξος ήρωας.»
