Το κίνημα των Αφροαμερικανών στις ΗΠΑ, ιδίως των δεκαετιών 1950-1960, αποτελεί ένα απ’ τα κορυφαία κινήματα διεκδίκησης θεμελιωδών δικαιωμάτων στον μεταπολεμικό κόσμο. Όμως, παρόλο τον τεράστιο πλούτο ιδεών και πολύμορφων δράσεων κατά της καταπίεσης που έχει παραχθεί όλα αυτά τα χρόνια, τη δική μας πλευρά του Ατλαντικού κατά κανόνα έχουν διασχίσει μονάχα ορισμένες προσωπικότητες ηγετών και διανοουμένων της εποχής και οι ιδέες τους. Βεβαίως, σε καμία περίπτωση δεν έχει μικρή αξία που ο καθένας και η καθεμία μας έχει ακούσει από πολύ μικρή ηλικία τον εμβληματικό λόγο «I have a dream» του Martin Luther King, ένα οικουμενικό μήνυμα για έναν ελεύθερο κόσμο με δικαιώματα για όλους. Ο Malcolm X με τους πύρινους λόγους και την αυτοβιογραφία του έχει επηρεάσει φυσικά αυτόν τον πολύπλοκο πολιτικό χώρο που προσδιορίστηκε ως «Νέα Αριστερά» στη δεκαετία του ’80, όπως και το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων και οι δικές του ηγετικές φιγούρες (Huey P. Newton, Fred Hampton, Bobby Seale κ.α.), ενώ το σύγχρονο φεμινιστικό κίνημα χρωστάει πολλά στην σκέψη και τη δράση της Angela Davies.
Όμως, μονάχα στις μέρες μας το βλέμμα της Ευρώπης στράφηκε με μεγαλύτερη προσοχή στην κληρονομιά του αφροαμερικανικού κινήματος, λόγω της εμφάνισης του μαχητικού Black Lives Matter. Έτσι ήρθαν ξανά στην επιφάνεια πολιτικές και καλλιτεχνικές προσωπικότητες που είχαν παραγνωριστεί στην εποχή τους. Είναι γεγονός ότι έχει αισθητά αυξηθεί το εκδοτικό ενδιαφέρον για τη σύγχρονη αφροαμερικανική σκέψη και καλλιτεχνική έκφραση. Για παράδειγμα είναι μάλλον εντυπωσιακό ότι το μεγαλύτερο μέρος του έργου του James Baldwin μεταφράστηκε στα ελληνικά από το 2018 κι έπειτα, κυρίως με πρωτοβουλία των εκδόσεων Πόλις. Εξίσου ανεξήγητο παραμένει το γεγονός ότι φτάσαμε στο έτος 2023 προκειμένου να γνωρίσουμε στην Ελλάδα, από τις εκδόσεις Κείμενα, την Audre Lorde, ποιήτρια και συγγραφέα με έντονη επίδραση στο αντιρατσιστικό και φεμινιστικό κίνημα των ΗΠΑ. Τον λόγο της έκπληξής μας τον καταλαβαίνει κανείς/καμία από την πρώτη στιγμή που πιάνει στα χέρια του την ελληνική έκδοση του Sister Outsider με την φροντισμένη μετάφραση της Ισμήνης Θεοδωροπούλου.
Στον τόμο Sister Outsider συλλέγονται δοκίμια, ομιλίες, επιστολές και συνεντεύξεις της Audre Lorde. Μέσα από τις σελίδες του τόμου γνωρίζουμε την διανοούμενη Lorde, την ακαδημαϊκό, την υπερασπίστρια των δικαιωμάτων των Αφροαμερικανών, των γυναικών και των LGBTQ ατόμων, αλλά και τη σχέση των ιδεών της με τα προσωπικά της βιώματα. Ως «Μαύρη, λεσβία, φεμινίστρια, σοσιαλίστρια, μητέρα δύο παιδιών» παρουσιάζει τον εαυτό της, παρατηρώντας ότι με αυτά της τα χαρακτηριστικά εντάσσεται «στην κατηγορία των ανθρώπων που είναι συνώνυμες με το άλλο, με το αποκλίνον, το κατώτερο ή απλώς το λάθος». Η προσωπική ιστορία της Lorde αντικατοπτρίζει τα βιώματα πολλών γυναικών με ίδια ή παρόμοια χαρακτηριστικά με εκείνη («Ως Μαύρες γυναίκες πρέπει να αντιμετωπίσουμε όλες τις πτυχές της πραγματικότητας που μας βάζουν σε κίνδυνο ακριβώς επειδή είμαστε Μαύρες γυναίκες – ομοφυλόφιλες ή ετεροφυλόφιλες»). Πρόκειται για μία ιστορία πολλαπλής καταπίεσης, έναν συνεχή αγώνα για επιβίωση και ορατότητα σε ένα ρατσιστικό, σεξιστικό και ομοφοβικό κοινωνικό σύστημα, επί του οποίου στοχάζεται δημιουργικά, ριζοσπαστικά και με τη γοητευτική γλώσσα μίας ποιήτριας της αφροαμερικάνικης παράδοσης, που αναζητά τις ρίζες της στην κουλτούρα του λαού της.
Εξάλλου, η διανοούμενη Lorde, η ακτιβίστρια Lorde, δεν διακρίνεται απ’ την ποιήτρια Lorde. Ο τρόπος που αντιλαμβανόταν η Lorde την ποίηση (και ιδίως τη γυναικεία ποίηση) ήταν εγγενώς πολιτικός, συγγενής με τον διάσημο στίχο του Μανόλη Αναγνωστάκη που παρακινεί τους ποιητές «σαν πρόκες» να καρφώνουν τις λέξεις «να μην τις παίρνει ο άνεμος». Αντίστοιχα κατά την Lorde η ποίηση για τις γυναίκες «δεν είναι πολυτέλεια», καθώς «συνιστά αποκαλυπτικό απόσταγμα εμπειρίας κι όχι ένα στείρο παιχνίδι λέξεων». Η ποίηση «είναι ζωτικής σημασίας για την ύπαρξη» των γυναικών, σύμφωνα με την αντίληψη της Lorde, καθώς «θέτει τα θεμέλια για ένα μέλλον διαφορετικό, χτίζει γέφυρες πάνω από τον φόβο μας απέναντι σε αυτό που δεν έχει ξαναϋπάρξει». Γι’ αυτό και η ποίηση που «έχει γίνει η βασική φωνή των φτωχών γυναικών, των γυναικών της εργατικής τάξης, των Μη-Λευκών γυναικών», είναι θεμελιακά διαφορετική, εν δυνάμει ανταγωνιστική με το κυρίαρχο ρατσιστικό, σεξιστικό σύστημα και με τον λογοτεχνικό κανόνα του λευκού άνδρα ποιητή:
«Οι λευκοί πατέρες μάς είπαν: σκέφτομαι, άρα υπάρχω. Η Μαύρη μάνα μέσα σε καθεμία από εμάς -η ποιήτρια- μας ψιθυρίζει στα όνειρά μας: νιώθω, άρα μπορώ να είμαι ελεύθερη»
Η ενεργή της παρουσία στο φεμινιστικό κίνημα χαρακτηριζόταν από αναστοχαστική στάση σε σχέση με το παρελθόν (μερικές σχετικές σκέψεις της αναπτύσσονται αναλυτικά στο κείμενο για «τα διδάγματα της δεκαετίας του ‘60»), αλλά και από διάθεση αντιπαράθεσης και ρήξης με αντίπαλες τάσεις του φεμινιστικού κινήματος, ιδίως με τον «λευκό αμερικανικό φεμινισμό», τον οποίο κατηγορούσε ως «ρατσιστικό φεμινισμό». Μάλιστα, στην ανοιχτή επιστολή της στη Μέρυ Ντέιλι, ασκεί δημιουργική -πλην όμως σφοδρή- κριτική στην φεμινιστική μελέτη της με τον τίτλο «Γυν-Οικολογία», από τη σκοπιά μίας Μαύρης γυναίκας που δεν βρίσκει τον εαυτό της στην εξιστόρηση της, καλώντας την να αποσαφηνίσουν «από κοινού κάποιες διαφορές που μας χωρίζουν ως Μαύρη και λευκή γυναίκα αντίστοιχα». Η επιμονή της Lorde στην ανάδειξη των «διαφορών» των γυναικών μεταξύ τους (και εντός του φεμινιστικού κινήματος) δεν στόχευε στην διάσπαση και την αποδυνάμωση του φεμινιστικού κινήματος, αλλά στον εντοπισμό της ανάγκης για συμπερίληψη όλων των γυναικών στις γραμμές του, καθώς ήταν πεπεισμένη ότι «αν αρνείσαι να αναγνωρίσεις τη διαφορά, είναι αδύνατον να δεις τα διαφορετικά προβλήματα και τις διαφορετικές παγίδες με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωπες ως γυναίκες». Εξάλλου, είναι προφανές ότι ποτέ δεν έχανε τον προσανατολισμό από το όραμα ενός καλύτερου κόσμου:
«Εγώ δουλεύω για ένα μέλλον στο οποίο όλοι, γυναίκες με γυναίκες, γυναίκες με άνδρες, άνδρες με άνδρες, θα χτίζουμε μαζί έναν κόσμο στον οποίο δεν θα παζαρεύουμε το ψωμί ή τον εαυτό μας, ούτε την ομορφιά ή την αγάπη για λίγη υπακοή. Και σε αυτόν τον κόσμο θα μεγαλώνουμε παιδιά ελεύθερα να διαλέξουν τα ίδια πώς θα γίνουν ολοκληρωμένοι άνθρωποι»
Η Audre Lorde βρέθηκε αντιμέτωπη με τον καρκίνο, ο οποίος της πήρε τη ζωή το 1992, μόλις σε ηλικία 58 ετών. Πάλεψε όμως να νικήσει την αρρώστια. Έμαθε να ζει και να δρα εναντίον της. Μάλιστα, μεγάλο μέρος των κειμένων του Sister Outsider μπορεί να μην είχε γραφτεί ποτέ, εάν δεν είχε διαγνωστεί το 1977 με όγκο, όπως η ίδια διηγείται. Το σοκ της διάγνωσης την ανάγκασε να αντιμετωπίσει την θνητότητά της και να αναδιατάξει ολόκληρη τη ζωή της, συνειδητοποιώντας ότι πρέπει να μιλάει, ότι δεν πρέπει να φοβάται να εκφράζει τις σκέψεις της («ό,τι είναι σημαντικό για εμένα πρέπει να το λέω, να το κάνω λέξεις και να το μοιράζομαι»), γιατί δεν πρόκειται να έχει πάντοτε αυτό το προνόμιο. Ο θάνατος «είναι η τελική σιωπή» και η Lorde επέλεξε να ζήσει την υπόλοιπη ζωή της σπάζοντας αυτή τη σιωπή, στέλνοντας με την προσωπική της στάση ένα διαχρονικό μήνυμα σε όσους και όσες φοβούνται να μιλήσουν:
«Ποιες λέξεις δεν έχετε βρει ακόμα; Τι έχετε ανάγκη να πείτε; Ποιες τυραννίες καταπίνετε μέρα με τη μέρα και προσπαθείτε να τις κάνετε δικές σας, μέχρι που θα αρρωστήσετε και θα πεθάνετε εξαιτίας τους, πάντα μέσα στη σιωπή; Ίσως κάποιες από εσάς εδώ σήμερα να βλέπετε στο πρόσωπο μου κάποιον από τους φόβους σας. Γιατί είμαι γυναίκα, γιατί είμαι Μαύρη, γιατί είμαι λεσβία, γιατί είμαι ο εαυτός μου –μία Μαύρη γυναίκα, μαχήτρια και ποιήτρια που κάνει τη δουλειά της– και έρχομαι και σας ρωτάω: εσείς κάνετε τη δική σας;»
