Δεν είναι δυνατόν να είσαι fan του Stephen King και να μην έχεις διαβάσει το Αυτό. Κι όμως εγώ ανήκω σε αυτή την κατηγορία, που ενώ γενικά διάβαζα πάντα Stephen King, το Αυτό δεν το είχα ακόμη διαβάσει. Για εμάς τους περίεργους, η μεγάλη επιτυχία του It στις κινηματογραφικές αίθουσες, έδωσε την αφορμή να ζήσουμε επιτέλους αυτή τη μοναδική εμπειρία ενός ογκώδους έργου, το οποίο έχει σημαδέψει ανεξίτηλα τη λογοτεχνία τρόμου.
Η μεγάλη κινηματογραφική επιτυχία του It, αλλά και προηγουμένως η αναμονή της, έδωσε μια νέα εκδοτική ζωή στο δημοφιλές έργο του βασιλιά του τρόμου, με νέες εκδόσεις και πολύ αυξημένες πωλήσεις διεθνώς. Στο ελληνικό κοινό το Αυτό έκανε εξίσου δυναμική εμφάνιση με τη νέα μετάφρασή του απ’ την Έφη Τσιρώνη για τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, η οποία κυκλοφορεί σε 2 τόμους.
Ο ίδιος ο Stephen King απαντώντας στο ερώτημα γιατί το It είχε τόσο μεγάλη επιτυχία, έδωσε λίγο πολύ την εξήγηση που έχουμε οι περισσότεροι στο μυαλό μας. Είπε σε γενικές γραμμές ότι το μεγαλύτερο ενδιαφέρον προέρχεται από μια γενιά, η οποία είδε στα σχολικά της χρόνια την τηλεταινία It, η οποία -παρά τις ατέλειές της- έβλεπε για πολύ καιρό εφιάλτες με τον κλόουν Pennywise και τώρα που αυτή η γενιά ενηλικιώθηκε ήθελε να ξαναναμετρηθεί με αυτούς του παιδικούς της εφιάλτες μέσα απ’ τις κινηματογραφικές οθόνες και τις σελίδες του βιβλίου. Και πράγματι ο κλόουν του Ντέρι, μας είχε κατατρομάξει όταν τον βλέπαμε μικροί στην τηλεόραση, σε αυτή την πολύ μεγάλη ταινία, που οι περισσότεροι δεν την βλέπαμε ποτέ μέχρι το τέλος, γιατί μαζί και με τις τηλεοπτικές διαφημίσεις τελείωνε πολύ αργά και τελικά αναγκαζόμασταν να αναβάλλουμε το ραντεβού μας με τη λύση του μυστηρίου για την επόμενη φορά που θα το δείξει η τηλεόραση (και αυτός ο κύκλος συνεχιζόταν για χρόνια).
Αυτή η γενιά, που συνδέσαμε τον τρόμο με έναν κλόουν, διαβάζοντας ολόκληρο το έργο του Stephen King, θα ανακαλύψουμε ότι μέσα στις σελίδες του ζεις μια νέα εμπειρία τρόμου, ο οποίος πέρα από υπερφυσικός είναι και κοσμικός. Στο Αυτό ο τρόμος του Pennywise, που κάθε 26 χρόνια επανεμφανίζεται στο Ντέρι με μαζικές δολοφονίες παιδιών, είναι ισάξιος του τρόμου που προκαλούν οι ίδιοι οι άνθρωποι, όταν απεκδύονται την ανθρώπινη φύση τους και λειτουργούν βάσει των αρχέγονων ενστίκτων της βίας και του μίσους. Με αυτό τον τρόπο ο υπερφυσικός τρόμος που εμφανίζεται στη Νίμπολ Στριτ είναι αντίστοιχος του κοινωνικού τρόμου, που γεννά ο ρατσισμός μιας κλειστής συντηρητικής κοινωνίας του αμερικάνικου Νότου.
Ο Pennywise έχει πολλά πρόσωπα. Σε κάθε παιδί εμφανίζεται με διαφορετικό τρόπο, ενσαρκώνοντας τους πιο κρυφούς του φόβους, προκειμένου να το τρομάξει, να το πιάσει και να το οδηγήσει στο μέρος που όλοι επιπλέουν. Όμως το πιο τρομακτικό του πρόσωπο είναι ο γείτονας, ο συμμαθητής, ο στρατιωτικός, ο ρατσιστής, ο ομοφοβικός ή όποιος άλλος -φαινομενικά- απλός άνθρωπος, ο οποίος λόγω του μίσους του μπορεί να προκαλέσει μεγαλύτερες καταστροφές και να καταστρέψει ζωές πιο βίαια ακόμα και απ’ το δολοφονικό πνεύμα του Ντέρι. Ο αμερικάνικος Νότος, ο οποίος είναι πάντα παρών στα έργα του King, είναι ένας τόπος τρόμου για πολλούς, ακόμα κι αν δεν πιστεύουν στις ιστορίες για στοιχειωμένα σπίτια και φαντάσματα.
Πιο συγκεκριμένα η υπόθεση του βιβλίου εκτυλίσσεται σε δύο χρόνους. Η ιστορία είναι διαιρεμένη σε δύο καλοκαίρια, το ένα του 1958 και το άλλο του 1984. Πρωταγωνιστές είναι οι Λούζερς, δηλαδή κάποια παιδιά του Ντέρι, τα οποία δεν ανήκουν στους δημοφιλείς του σχολείου, αλλά σε εκείνους που συνήθως δέχονται bullying από τους τραμπούκους του σχολείου. Οι Λούζερς, λοιπόν, το 1958 θα αναλάβουν το καθήκον να σταματήσουν τον Pennywise, που είναι η αιτία εξαφανίσεων και δολοφονιών παιδιών στην πόλη, η οποία έχει κηρυχτεί σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης για τους ανήλικους. Αφού θα έρθουν αντιμέτωποι με τον Pennywise και ως εκ τούτου θα γνωρίσουν με κάθε πιθανό τρόπο τον τρόμο, 26 χρόνια μετά θα χτυπήσει το τηλέφωνο όλων των παιδιών της -τότε- παρέας, για να τους θυμίσει μια υπόσχεση που είχαν δώσει: ότι αν ξαναεμφανιστεί ο Pennywise στο Ντέρι θα γυρίσουν για να τον αντιμετωπίσουν ξανά.
Όσον αφορά τη νέα μετάφραση του ογκώδους έργου του Stephen King θα πρέπει να σταθούμε λίγο παραπάνω. Η νέα έκδοση του Κλειδάριθμου αναγράφει ότι το δίτομο έργο παρουσιάζεται πλήρες «χωρίς περικοπές». Αυτή η επισήμανση έχει δημιουργήσει -ήδη πριν κυκλοφορήσει η νέα έκδοση- μια μεγάλη συζήτηση ανάμεσα στους fans του Stephen King, σχετικά με το κατά πόσον η παλαιότερη -πρώτη- έκδοση του «Αυτό» απ’ τις εκδόσεις Λιβάνη είχε κόψει ή όχι κομμάτια του βιβλίου, παρουσιάζοντάς το τελικά ημιτελές στο ελληνικό κοινό για πολλά χρόνια. Σε αυτή τη συζήτηση είναι ουσιαστικές δύο παρατηρήσεις. Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να κρίνουμε κάθε έκδοση με βάση την εποχή της. Έτσι λοιπόν, ακόμα κι αν η αρχική έκδοση -απ’ τις εκδόσεις Λιβάνη (1040 σελίδων)- είχε περικόψει κομμάτια απ’ το πλήρες έργο του King, γεγονός σίγουρα κατακριτέο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας ότι αυτό το έκανε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 και απευθυνόμενη σε ένα αναγνωστικό κοινό που για πρώτη φορά θα διάβαζε αυτό το σημαντικό έργο της λογοτεχνίας του τρόμου, την ίδια χρονική περίοδο που είχε βγει η τηλεταινία It. Με βάση αυτό, μπορούμε σήμερα να παραδεχτούμε ότι η αρχική έκδοση του «Αυτό» έγινε για δεκαετίες κλασσική στα βιβλιοπωλεία και στις βιβλιοθήκες των fans και σημείο αναφοράς για τη γνωριμία μιας ολόκληρης γενιάς με τη λογοτεχνία του King. Άρα πέτυχε το στόχο της. Απ’ την άλλη η νέα μετάφραση του Κλειδάριθμου φέρνει μια εκσυγχρονισμένη -σε μορφή και περιεχόμενο- έκδοση του κλασσικού έργου του King, η οποία έχει ολοφάνερα ένα φρέσκο αέρα και σίγουρα όλα τα προσόντα για να γνωρίσει τη λογοτεχνία του King σε μια νέα γενιά, εντελώς διαφορετική από εκείνη της δεκαετίας του ’90.
Η δεύτερη παρατήρηση για τη συζήτηση περί μετάφρασης είναι πιο γενική. Ένα μεγάλο πρόβλημα -διαχρονικά- των ελληνικών εκδόσεων του έργου του Stephen King είναι ότι δεν έχει κάποιον -ή τουλάχιστον κάποιους- σταθερό μεταφραστή -μέρους ή του συνόλου- του έργου του. Συνήθως, όταν ένας εκδοτικός οίκος αναλαμβάνει να εκδώσει μια σειρά έργων ενός ξένου συγγραφέα, επιλέγεται να μεταφράσει όλη τη σειρά ο ίδιος μεταφραστής, προκειμένου να αποκτήσει μεγαλύτερη εξοικείωση με τη βιβλιογραφία του συγγραφέα, αλλά και να παρουσιάζει ο εκδοτικός οίκος έναν παρόμοιο τύπο -δεύτερης- γραφής του έργου. [Ίσως το πιο κλασσικό παράδειγμα αυτής της εκδοτικής τακτικής είναι η μετάφραση του μεγαλύτερου κομματιού των έργων του Μίλαν Κούντερα απ’ τον Γιάννη Η. Χάρη για τις εκδόσεις Εστία] Όμως στον αντίποδα βρίσκεται η περίπτωση Stephen King, του οποίου τα έργα έχουν μεταφραστεί σε τεράστια κλίμακα στα ελληνικά, όμως οι εκδοτικοί οίκοι που έχουν -μέχρι σήμερα- αναλάβει τη μετάφραση της βιβλιογραφίας του Stephen King, με ελάχιστες εξαιρέσεις (π.χ. κάποια απ’ τα μέρη του Μαύρου Πύργου) επιλέγουν να δίνουν για μετάφραση τα έργα του King σε πολλούς διαφορετικούς μεταφραστές. Βέβαια, εδώ που τα λέμε, σε αυτό το φαινόμενο μπορεί να ευθύνεται κάπως και ο ίδιος ο King, γράφει και εκδίδει νέα βιβλία με ρυθμούς καλοκουρδισμένης μηχανής. Έτσι και οι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν επιλέξει να μεταφράζουν κι αυτοί με μαζικούς ρυθμούς το έργο του, θυσιάζοντας -πολλές φορές- την ποιότητα για χάρη της ποσότητας των μεταφρασμένων βιβλίων. Ως κατακλείδα σε αυτή τη μεγάλη συζήτηση για το ζήτημα της μετάφρασης του Stephen King, θα πρέπει να αναφερθεί ότι το εξαιρετικό αποτέλεσμα της νέας έκδοσης του «Αυτό» φέρει της σφραγίδα της Έφης Τσιρώνη. μιας μεταφράστριας που έχει ασχοληθεί και στο παρελθόν αρκετές φορές με τη μετάφραση έργων του King. Ας ελπίσουμε ότι οι εκδόσεις Κλειδάριθμος θα προσπαθήσουν να διορθώσουν αυτό το λάθος -όλων- των προηγούμενων εκδοτικών οίκων και θα δημιουργήσουν έναν κύκλο μεταφραστών, οι οποίοι θα ασχοληθούν αποκλειστικά αυτοί με το μεγαλεπήβολο έργο της μετάφρασης της βιβλιογραφίας του βασιλιά του τρόμου.
Σε κάθε περίπτωση η νέα έκδοση του κλασσικού έργου της λογοτεχνίας του τρόμου «Το Αυτό» πρόκειται για μια δίτομη συλλογή που πρέπει να έχει διαβάσει κάθε fan του Stephen King, αφού πρόκειται για ένα έργο που συνεχίζει να εμπνέει την σύγχρονη τέχνη του τρόμου, είτε πρόκειται για λογοτεχνία, είτε για άλλες κινηματογραφικές ή τηλεοπτικές σειρές, όπως το δημοφιλές Stranger Things, που είναι σαφώς επηρεασμένο απ’ το «Αυτό» του βασιλιά του τρόμου.
