Τι μας λένε ο Iron Man και τα άλλα παιδιά για τους “ανατολικούς” και άλλους ξένους..
40 μέρες μετά την πρώτη προβολή του Age of Ultron, με σχεδόν 1,5 δις στα ταμεία, και αφού το είδαμε 2-3 φορές, έχουμε ηρεμήσει αρκετά ώστε να συζητήσουμε μια από τις πιο αμφιλεγόμενες πλευρές της ταινίας αλλά και των super-hero comics ευρύτερα. Τέτοια είναι η παρουσίαση των μη αμερικάνων λαών και χωρών στα κομικ και τις ταινίες του είδους, είτε είναι φανταστικές όπως η Sokovia και η Wakanda στο Age of Ultron είτε είναι πραγματικές όπως το Ιρακ στην πρώτη ταινία Iron Man.
Πριν προχωρήσουμε καλό είναι να κάνουμε μια σύντομη και λειψή αναδρομή στο είδος. Η απαρχή των υπερ-ηρώων προηγήθηκε μερικά χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Χρυσή Εποχή τους συνέπεσε με την εμπλοκή των Αμερικανών στον πόλεμο, τον Captain America να βοηθάει τα υποβρύχια να διασχίσουν τον Ατλαντικό και να φθάνει πριν τους σοβιετικούς στο Ρέιχσταγκ για να πλακώσει τον Χίτλερ στις μάπες. Η παρακμή και το κυνηγητό των κομικ από την επιτροπή λογοκρισίας επηρέασε τη μεταπολεμική πορεία τους χωρίς όμως να τα σταματήσει και τις δεκαετίες του 1960 και 1970 το είδος γνώρισε νέα άνθηση, η οποία δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τον Ψυχρό Πόλεμο. Έτσι, πέρα από τον εσωτερικό εχθρό (αποκλειστικά οι «εγκληματίες» για τους πιο συντηρητικούς, η κυβέρνηση και η καταστολή για τους άλλους, συνήθως και οι δύο βέβαια) τα κόμικ στράφηκαν στην ανατολή, στη σοβιετική Ρωσία για να αντλήσουν νέες ιστορίες, καλούς, κακούς και μπερδεμένα σενάρια. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Winter Soldier και τον Colossus, ο μεν πρώτος πολεμάει στο πλευρό του Captain America, τραυματίζεται βαριά και αιχμαλωτίζεται από τους σοβιετικούς που εκμεταλλεύονται τα κενά μνήμης του για να τον μετατρέψουν σε πράκτορα-δολοφόνο στην υπηρεσία τους. Ο δε Colossus είναι ένας μεταλλαγμένος με υπερφυσική δύναμη που ζει σε ένα σοβιετικό κολχόζ, καθώς οι οπισθοδρομικοί σοβιετικοί δεν ξέρουν τι να τον κάνουν πέρα από το να τον έχουν να ξεριζώνει δέντρα, έρχεται σε επικοινωνία μαζί του ο καθηγητής Xavier που τον παίρνει στη σχολή του για να ενταχθεί στους X-Men. Ο Colossus είναι τόσο κλισέ σα χαρακτήρας που το κανονικό του όνομα είναι Piotr Rasputin και είναι απόγονος του γνωστού Rasputin ενώ η ευτυχία του θα ολοκληρωθεί όταν παντρεύεται μια αμερικανίδα X-Man, την Kitty Pride.[1] Δεν θέλουμε να μπούμε στην κουβέντα αν τα κομικ ήταν όργανο της προπαγάνδας ή αν πρόκειται για πιο σύνθετη κατάσταση (ναι, είναι!), σε κάθε περίπτωση όμως οι εχθροί του αμερικάνικου κράτους πάντα είχαν θέση στα κόμικ της Marvel. Παρόλο που ο «εχθρός» αλλάζει, το βασικό πλαίσιο παρουσίασης του, όπως θα δούμε παρακάτω, παραμένει προσαρμοσμένο στα στερεότυπα του Ψυχρού Πολέμου, τη διάκριση Καλού-Κακού και το ρόλο των ΗΠΑ ως παγκόσμιου εγγυητή της δημοκρατίας και της ελευθερίας.
Σήμερα, ο «εχθρός» δεν παίρνει υπόσταση σε ένα έθνος ή ένα κράτος ή ούτε καν σε μια ιδεολογία. Παραμένει όμως γεωγραφικά προσδιορισμένος εντός της διχοτόμησης Ανατολή-Δύση, απτός και εξαιρετικά επικίνδυνος. Έτσι, στο Age of Ultron βλέπουμε παλιούς (τα απομεινάρια της ναζιστικής Hydra) και νέους (το πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης Ultron που θέλει να εξοντώσει την ανθρωπότητα) εχθρούς να συγκεντρώνονται στη φανταστική χώρα της Sοkovia, η οποία είναι μια χώρα «κάπου στην Ανατολική Ευρώπη», η οποία όπως αφήνεται να εννοηθεί έχει ταραχώδη ιστορία και την ατυχία να βρεθεί στο δρόμο διαφόρων επιτήδειων. Η επέλαση των ισχυρών επί του λαού της Sokovia έχει δημιουργήσει φανατισμένους αντι Αμερικάνους όπως τα αδέρφια Maximmof που στρέφονται με μένος απέναντι στους Avengers. Τελευταίος και πλέον επικίνδυνος από τους «ισχυρούς» είναι ο Ultron, ο οποίος χρησιμοποιεί τη χώρα σαν ορμητήριο χωρίς να μπορεί να τον εμποδίσει η τοπική αστυνομία ή ακόμα και ο στρατός που παρακολουθεί αβοήθητος τα ρομπότ να καταλαμβάνουν την πρωτεύουσα. Μόνη ελπίδα για τον αβοήθητο λαό είναι οι Avengers που θα σώσουν τελευταία στιγμή την κατάσταση, πείθοντας ακόμα και τους Maximoff για τις αγαθές προθέσεις τους, ενώ στο τέλος η Wanda Maximoff περνάει στο στρατόπεδο των Avengers για να αποτελέσει τη νέα γενιά σωτήρων (γεγονός απίστευτα σημαντικό για την εξέλιξη των επόμενων ταινιών, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα τώρα).
Το ηθικό δίδαγμα είναι απόλυτα ξεκάθαρο. Οι μετα-κομμουνιστικές κοινωνίες ταλανίζονται από το χάος, τη βία και τους δικτάτορες ενώ οι λαοί, τυφλωμένοι από φανατισμό, δεν μπορούν να αντιδράσουν. Μόνη τους ελπίδα η καλοπροαίρετη αυτοκρατορία (benevolent Empire) των ΗΠΑ που διακινδυνεύει ότι καλύτερο έχει, εν προκειμένω τους Avengers, για να σώσει αυτές τις χώρες, χωρίς καμία ανταπόδοση, υλικής ή άλλης φύσης. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον ανήμπορο λαό που το σκάει τρέχοντας μπροστά στην βιβλική καταστροφή. Δεν είναι οι κλασικές σκηνές Αποκάλυψης όπου τα γυναικόπαιδα τρέχουν να σωθούν αλλά εντάσσεται σε μια ευρύτερη αφήγηση για τους ανθρώπους που ζουν «κάπου στην Ανατολή». Εν αντιθέσει με τον φιλελεύθερο Αμερικάνο που δεν ανέχεται το ζυγό της εξουσίας, αυτοί είναι εθισμένοι στην υποταγή και την ανημπόρια.
Η πιο γλαφυρή εικόνα μας έρχεται από τα κομικ της Marvel και την, επίσης φανταστική, χώρα της Latveria, η οποία βρίσκεται ανάμεσα στην Ουγγαρία και τη Ρουμανία (τουλάχιστον αυτή έχει πιο σαφή γεωγραφικό προσδιορισμό από την Sokovia). Απόλυτος άρχοντας της χώρας είναι ο Victor von Doom, εχθρός των Fantastic Four, ο οποίος έχει επιβάλλει ένα απόλυτα αυταρχικό πολίτευμα, έχει αποκλείσει τη χώρα από τον υπόλοιπο κόσμο και καταστέλλει με ευκολία κάποιες αναιμικές αντιστάσεις, χρησιμοποιώντας τα Doombots, στρατό που έχει φτιάξει κατ εικόνα του, ως συνεπής μεγαλομανής δικτάτορας. Ξανά εμφανίζεται το ίδιο μοτίβο : μόνο με την (προσωρινή όπως αποδεικνύεται) εξαφάνιση του Doom, οι ΗΠΑ με τη βοήθεια της SHIELD φέρνουν τη δημοκρατία στη χώρα. Όμως μόλις αφήνουν τον έλεγχο της χώρας, εκλέγεται ένας διεφθαρμένος πρωθυπουργός που προσπαθεί να αξιοποιήσει την τεχνολογία του Doom. Οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης αποδεικνύονται ανάξιοι της Δημοκρατίας και με την επιστροφή του δικτάτορα Doom όλα επανέρχονται στο φυσιολογικό τους.
Από κάποιες πλευρές, η φανταστική χώρα της Wakanda βρίσκεται στον αντίποδα των παραπάνω. Η χώρα αυτή τοποθετείται στη βορειοανατολική Αφρική περιτριγυρισμένη από εξίσου φανταστικές χώρες του σύμπαντος της Marvel. Την «είδαμε» για λίγο στο Age of Ultron όπου διαδραματίστηκε η εντυπωσιακή σκηνή της σύγκρουσης Hulk-Iron Man. Η Wakanda παίζει έναν ιδιαίτερα αναβαθμισμένο ρόλο στα κόμικ της Marvel καθώς αποτελεί χώρα-πρότυπο. Εκμεταλλευόμενη τα πλούσια κοιτάσματα σε vibranium (το μέταλλο της ασπίδας του Captain America) και έχοντας αποφύγει δια μαγείας τις επιπτώσεις της αποικιοκρατίας, είναι μια χώρα ειρήνης και ευημερίας, με υψηλό επίπεδο ζωής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Μάλιστα, κατά την περίοδο του Civil War που διχάζει τους υπερ ήρωες, η Wakanda παραμένει ουδέτερο έδαφος και συμβάλλει στην εξομάλυνση της κρίσης. Εν αντιθέσει με όσους έμπλεξαν με τον κομμουνισμό και σήμερα ταλαιπωρούνται, η Wakanda κατάφερε να προστατευθεί και ο απομονωτισμός που επεβλήθη από τον Black Panther (μέλος των Avengers για ένα φεγγάρι) την ευνόησε. Βέβαια ούτε εδώ φαίνεται να ευδοκιμεί κάποιο μοντέλο δημοκρατίας αφού ο βασικός δρόμος έκφρασης της πάλης για την εξουσία είναι οι διάφορες μυστικιστικές αιρέσεις με αναφορά σε θρησκείες χιλιετιών. Τέρμα σε αυτή τη σύγκρουση θα θέσει ο Black Panther, ο οποίος θα επιστρέψει για να γίνει ηγεμόνας στην πατρίδα του, αφού έχει ζήσει αρκετά χρόνια στην Αμερική. Το μήνυμα παραλλάσσεται λίγο αλλά κρατάει την ουσία του : «η Δημοκρατία ανθεί μόνο στις ΗΠΑ», μπορεί να είσαι πλούσιος ή φτωχός, τεχνολογικά εξελιγμένος ή οπισθοδρομικός, αλλά πάντα θα είσαι ανεπαρκής μπροστά στις Δυτικές αξίες.
Οι super heroes έχουν περάσει από σημαντικότατες εξελίξεις την τελευταία 20ετία, περνώντας μια περίοδο ριζικής αλλαγής, που επέδρασε μάλλον θετικά στη συνθετότητα των σεναρίων και στην ανάπτυξη των χαρακτήρων. Οδήγησε στο να υπερβληθούν ή έστω να σχετικοποιηθούν παλαιότεροι δογματισμοί, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την απόλυτη διαίρεση Καλού-Κακού. Την τελευταία εικοσαετία όλα κινούνται περισσότερο σε διάφορες αποχρώσεις του γκρι, οι ήρωες δεν είναι τέλειοι, οι κακοί αποκτούν βάθος και υπόσταση ενώ οι αλλαγές στρατοπέδων είναι πλέον πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Τα super heroes comic δεν «συμμετείχαν» στον πόλεμο ενάντια στην τρομοκρατία και δεν ανέλαβαν το ρόλο του φερέφωνου του Υπουργείου Εξωτερικών όπως έγινε κατά τον Β’ ΠΠ αλλά και, σε ηπιότερο βαθμό, στον Ψυχρό Πόλεμο. Φαίνεται όμως ότι αυτές οι αλλαγές δεν άγγιξαν τόσο την αναπαράσταση του κόσμου εκτός των ΗΠΑ όπου κυριαρχούν ακόμα, λίγο εκσυγχρονισμένα, ψυχροπολεμικά κλισέ και στερεότυπα και η εικόνα μιας Αμερικής- Παγκόσμιο Ηγεμόνα έχει διαπεράσει τις ιστορίες. Ακόμα και έτσι όμως, φαίνεται η προσπάθεια να αποδοθούν κίνητρα και υπόβαθρο σε κάθε χαρακτήρα, καθώς ακόμα και το ακραίο μίσος των Maximoff προκύπτει μέσα από την τραγική ιστορία της χώρας τους και τον ρόλο των Stark Industries σε αυτό.
Βέβαια, τίποτα δεν είναι απόλυτο ή μονοδιάστατο. Η εικόνα του ανήμπορου λαού ή που τρέχει να σωθεί, η αντίληψη της ανελευθερίας ως δομικό στοιχείο των σοβιετικών και μετασοβιετικών κοινωνιών είναι μάλλον τα πιο συνηθισμένα φαινόμενο. Πάντα όμως θα βρίσκεται και η εξαίρεση. Το 2002, με την τρομοϋστερία και την ισλαμοφοβία στα ύψη μετά την 11 Σεπτεμβρίου, προστέθηκε ένα νέο μέλος στους X-Men, η αφγανή Sooraya Qadir (nickname : Dust), φοράει περήφανα τη μαντίλα της και απαντάει σε όποιον της επισημάνει ότι «εδώ είναι Αμερική, μπορείς να κάνεις ότι θες», ότι η μαντίλα είναι δική της επιλογή και ότι ποτέ δεν φοβήθηκε τους Ταλιμπαν. Θα προτιμούσαμε να πρόσθετε ότι οι λαοί δεν έχουν ανάγκη από προστάτες αλλά δεν μπορούμε να τα έχουμε όλα…
[1] Έχει ενδιαφέρον ότι η αξιοποίηση των σοβιετικών συνεχίζει και μετά την πτώση του Τείχους. Ο Omega Red, εκτρωματικό δημιούργημα σοβιετικών στρατηγών που προσπαθούν να αντιγράψουν το σκελετό από αδάμαντιο του Wolverine, είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Αναδημοσίευση από Το περιοδικό:
“Οι υπερήρωες της Marvel και η εικόνα των λαών που δεν ανήκουν στη Δύση” στο Περιοδικό
Αλέξανδρος Μινωτάκης
