Έχουμε ξαναγράψει ότι η δεκαετία του ’80 αποτελεί περίοδο τομής για τα κόμικ γενικά αλλά και, ειδικότερα, για το υπέρ-ηρωικό κόμικ. Παραδείγματα αυτής της «σκοτεινή», όπως χαρακτηρίστηκε από πολλούς, στροφής είναι το Killing Joke, το Dark Knight Rises, το Sin City και πολλά άλλα. Δεν υπάρχει, όμως, πιο χαρακτηριστικό και, από κάθε άποψη, αριστουργηματικό παράδειγμα από το Watchmen που κυκλοφόρησε σε δώδεκα τεύχη από το Σεπτέμβριο του 1986 μέχρι τον Οκτώβριο του 1987 και φέτος συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από κυκλοφορία του πρώτου τεύχους. Ο Alan Moore, που είχε ήδη τότε γράψει το V for Vendetta και το Swamp Thing, διακρίθηκε για άλλη μια φορά για αυτό το κόμικ. Αλλά ο συγγραφέας δεν θα τα είχε καταφέρει ποτέ χωρίς τον κατάλληλο σχεδιαστή, τον Dave Gibbons, που ξεχώρισε για τη σελίδα των 9 καρέ, τη λεπτομερή δουλειά του και τα μοτίβα και τις συμμετρίες που χαρακτηρίζουν όλο το κόμικ και, ιδίως, το πολυσυζητημένο πέμπτο κεφάλαιο. Το Watchmen (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αnubis) διέπρεψε ως μια ριζικά διαφορετική οπτική για τους υπερήρωες, αλλά και τη σύγχρονη ιστορία των ΗΠΑ και τον Ψυχρό Πόλεμο. Αποτελεί ένα πρωτόγνωρο μείγμα δράσης, ανάπτυξης χαρακτήρων και παρουσίασης μιας ιδιαίτερα απαισιόδοξης οπτικής για την πορεία της αμερικάνικης κοινωνίας.
Το σενάριο του Watchmen βασίζεται σε μια εναλλακτική πορεία της ιστορίας, η οποία προκύπτει από την παρέμβαση των υπέρ-ηρώων. Η δράση των Watchmen, της ομάδας των υπέρ-ηρώων που δημιουργείται μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδηγεί στην επικράτηση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ και την παράταση της προεδρίας Νίξον, ενώ αξιοποιούνται και στην τήρηση της εσωτερικής ειρήνης με την πάταξη ταραχών. Χάρη στον Doctor Manhattan, τον ισχυρότερο από τους Watchmen, η Σοβιετική Ένωση πιέζεται από τις ΗΠΑ και οδηγείται στην επέμβαση στο Αφγανιστάν το 1985, 6 χρόνια αργότερα από ότι στην πραγματικότητα. Η ένταση κλιμακώνεται καθώς οι ΗΠΑ θεωρούν ότι έχουν το πάνω χέρι και τη δυνατότητα να τελειώσουν απότομα τον Ψυχρό Πόλεμο με την εξολόθρευση του εχθρού τους. Στο μεταξύ, στο εσωτερικό των ΗΠΑ, οι πολίτες αγανακτούν με τους υπέρ-ήρωες, με αποτέλεσμα να τεθούν εκτός νόμου και να απαγορευτεί η δράση τους. Οι περισσότεροι το αποδέχονται αυτό και επιστρέφουν στις κανονικές ζωές τους, με εξαίρεση τον Dr. Manhattan, τον Comedian και τον Rorsach, τον πιο γνωστό ήρωα του κόμικ, που επιλέγει την παρανομία, και όχι την ένταξη στον κρατικό μηχανισμό καταστολής, όπως οι άλλοι δύο. Η ιστορία ξεκινά με την έρευνα της δολοφονίας του αδίστακτου Comedian, η οποία φέρνει ξανά κοντά τους, μεσήλικες πλέον, Watchmen σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει πάρα πολύ…
Με flashbacks, και αλλεπάληλες αλλαγές στην αφήγηση, το κόμικ μας δίνει να καταλάβουμε ότι δεν ακολουθεί τις συμβάσεις των υπέρ-ηρώων που είχαν καθιερωθεί μέχρι τότε. Οι υπέρ-ήρωες δεν κινούνται ελεύθερα, σώζοντας τον κόσμο, αλλά δρουν στα πλαίσια του αμερικάνικου κράτους και προς όφελος του. Οι πολίτες δεν τους αποθεώνουν αλλά ενοχλούνται από την παρουσία τους μέχρι που γίνονται διαδηλώσεις και ταραχές (τις οποίες βλέπουμε στο 2ο τεύχος) με αίτημα να ανατεθεί ξανά η φύλαξη της δημόσιας τάξης στην αστυνομία. Οι ίδιοι οι ήρωες απογοητεύονται με το ρόλο τους και βλέπουμε τον Nite Owl, έναν ήρωα που θυμίζει εξωτερικά τον Batman, να κλονίζεται διαβάζοντας το διάσημο, πλέον, σύνθημα στον τοίχο : “ Who watches the Watchmen?” Αποδέχονται, σχεδόν με ικανοποίηση, τη διάλυση τους και επιστρέφουν πρόθυμα σε καθημερινές, συνηθισμένες ζωές. Από την άλλη, ο Rorsach, τείνει όλο και περισσότερο προς την παράνοια, βλέπει παντού εχθρούς και δυσπιστεί απέναντι στην καλοσύνη της ανθρωπότητας ή ακόμα και στην δυνατότητα της να επιβιώσει. Δεν υπάρχει κάτι το «ηρωικό» σε κανέναν τους, ούτε στον Dr. Manhattan, ο οποίος συνδυάζει υπερδυνάμεις με μια πολύ εξελιγμένη νοημοσύνη που σταδιακά τον οδηγεί στην αποξένωση από την κοινωνία, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό που δυσκολεύεται πολύ να διατηρήσει το ενδιαφέρον του για την ανθρωπότητα. Το μόνο που τον κρατάει σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο είναι η μνηστή του, Laurie, πρώην Silk Spectre, που βλέπει τη σχέση μαζί του όλο και περισσότερο ως ένα φορτίο, μια ευθύνη που φέρει προς τον υπόλοιπο κόσμο.
Όσο εξελίσσεται η ιστορία, βλέπουμε τα προσωπικά αδιέξοδα στα οποία έχει έρθει κάθε ήρωας. Ο δεύτερος μεγάλος κλονισμός του «ηρωισμού» είναι το γεγονός ότι οι υπέρ-ήρωες, πλην του Dr. Manhattan, γερνάνε. Κάποιοι είναι μεσήλικες και κάποιοι ηλικιωμένοι, στα πρόθυρα του θανάτου. Νοσταλγούν όλοι τις περιπέτειες τους και απογοητεύονται από έναν κόσμο που τους ξεπέρασε και δυσκολεύονται να τον κατανοήσουν. Όταν ο Rorsach θα τους μαζέψει για μια τελευταία περιπέτεια, πεπεισμένος ότι κάποια σκοτεινή συνωμοσία κρύβεται πίσω από τη δολοφονία του παλιού συντρόφου τους, Comedian, θα τον ακολουθήσουν ψάχνοντας διέξοδο από την ανία και την κρίση της μέσης ηλικίας. Καθώς βγάζουν από τις αποθήκες τα παλιά κουστούμια και τα γκάτζετ τους, είναι περισσότεροι άνθρωποι και λιγότερο υπέρ-ήρωες, και μάλιστα σε έναν βαθμό που ποτέ μέχρι τότε δεν είχαμε δει. Μαζί με αυτούς έχουν γεράσει και οι super-villains εχθροί τους, είναι πλέον ακίνδυνοι και φιλήσυχοι πολίτες που εξοργίζονται όταν τους κατηγορούν ότι έχουν επιστρέψει στις παλιές συνήθειες τους. Αυτή η πορεία «εξανθρωπισμού» των υπέρ-ηρώων σφράγισε μια «σκοτεινή» εποχή των κόμικ που χαρακτηρίστηκε ως περίοδος ενηλικίωσης και απομάκρυνσης από απλοϊκά σχήματα «καλό-κακό» και από χαρακτήρες που είναι πρότυπα ηθικής και γενναιότητας. Σε αυτά τα πλαίσια, εντάσσεται και ο Ψυχρός Πόλεμος που είναι πλέον πιο κοντά στην πραγματικότητα, ως πραγματική αντιπαράθεση που βαραίνει στη σκέψη όλων και όχι μια ακόμα ευκαιρία των ηρώων για να αναδειχθούν, συλλαμβάνοντας σοβιετικούς πράκτορες.
Το Watchmen υπηρετεί αυτή την πορεία με πολύ περισσότερο βάθος από ότι θα μπορούσε μια σάτιρα των υπέρ-ηρώων. Διατηρεί βασικές αρχές του είδους, αλλά τις διαστρεβλώνει σε όλη την ιστορία για να φτιάξει κάτι νέο και καθηλωτικό. Διανθίζει κάθε τεύχος με κείμενα και σχέδια που παρουσιάζονται μετά το τέλος των καρέ και εμβαθύνουν σε κάποια πτυχή του παρελθόντος κάθε ήρωα. Έχουμε, έτσι, για πρώτη φορά χαρακτήρες με παρελθόν, κίνητρα και επιδιώξεις, φόβους και σκοτεινές πλευρές. Η κορυφαία στιγμή αυτής της διαδικασίας είναι το 6ο κεφάλαιο και η παρουσίαση της σχέσης του Rorsach με τον ψυχαναλυτή του κατά τη σύντομη προφυλάκιση του, λόγω της άρνησης του να εγκαταλείψει το ρόλο του υπέρ-ήρωα. Ο ψυχωτικός χαρακτήρας αναδεικνύεται σε αυτό ως ο κατεξοχήν αντί-ήρωας της νέας εποχής, στον οποίο θα βασιστούν πάρα πολλοί συγγραφείς μέσα στα επόμενα χρόνια για να δημιουργήσουν νέους χαρακτήρες ή να αναπροσαρμόσουν τους παλιούς. Όλη αυτή η διαδικασία κορυφώνεται στο αμφιλεγόμενο τέλος του Watchmen που είναι εξίσου πρωτότυπο με όλη την εξέλιξη της ιστορίας και παραμένει μέχρι σήμερα υπόδειγμα σεναριακής ανατροπής.
Ο πρωτοποριακός χαρακτήρας του κόμικ δεν εξαντλείται, βέβαια, στο σενάριο και τους χαρακτήρες τους. Οι Moore και Gibbons συνεργάστηκαν με στόχο να αποδώσουν ένα καινοτόμο αισθητικό αποτέλεσμα. Από τη μία, επιδιώκουν τη συμμετρία και το συμβολισμό, χρησιμοποιώντας συνθήματα στους τοίχους, τα σημάδια στη μάσκα του Rorsach που αλλάζουν συνέχεια, χρώματα και σχέδια και την εξαιρετική αναλογία των καρέ ανάμεσα στην αρχή και το τέλος, όπως πχ στο του 5ο κεφαλαίο, που έχει γράψει τη δική του ιστορία. Ταυτόχρονα, όμως εισάγουν νέα στοιχεία που αμφισβητούν τη συμμετρία και τη συνοχή της ιστορίας. Για πρώτη φορά «σπάνε» την ενότητα ανάμεσα στο σχέδιο και στο διάλογο, εισάγοντας τη δημιουργία ενός «κόμικ μέσα στο κόμικ», βάζοντας την ιστορία του πειρατικού κόμικ να παρεμβάλλεται στους Watchmen, πότε «κλέβοντας» το διάλογο και πότε το σχέδιο του καρέ, διατηρώντας, για να μπερδέψει ακόμα περισσότερο τον αναγνώστη, χαλαρή σύνδεση με την τρέχουσα ιστορία. Η επιλογή αυτή έδωσε στο Watchmen το χαρακτηρισμό του πρώτου μεταμοντέρνου κόμικ, όπου η αποδόμηση της σχέσης σχεδίου-κειμένου συνοδεύει την αποδόμηση των κατεστημένων συμβάσεων του υπερηρωικού κόμικ αλλά και την εικόνα ενός ασταθούς και επίφοβου κόσμου, όπου η τελική επικράτηση του καλού δεν είναι καθόλου βέβαιη. Εμφανίζει, έτσι, κάποια από τα βασικά μοτίβα του μεταμοντερνισμού σε μορφή και περιεχόμενο.
Εν τέλει, ο Rorsach έχει δίκιο : αυτά που συμβαίνουν δεν είναι τυχαία. Αλλά τι μπορούν να κάνουν για να το αποτρέψουν οι μεσήλικες ήρωες σε έναν κόσμο που δεν τους αποδέχεται και δεν τον καταλαβαίνουν; Στην τελική θέλουν να προστατέψουν τον κόσμο; Η απάντηση δεν είναι ίδια για όλους. Σε μια εποχή σκοταδιού για τα κόμικ, ο Alan Moore μας παρουσιάζει μια πραγματικότητα πιο ανθρώπινη από όσο είχαμε τολμήσει να φανταστούμε, πιο ενήλική, αλλά ταυτόχρονα και πιο ζεστή, πιο οικεία. Και ειδικά σε εποχές όπως η σημερινή, που ένας ακροδεξιος κρατά στα χέρια του ένα πυρηνικό οπλοστάσιο, τα πράγματα είναι ακόμα πιο κοντά στον υπαρξιακό εφιάλτη των Watchmen…
