Γράφει ο Γιώργος Παπαγκίκας
Μια κριτική προσέγγιση του πρώτου βιβλίου της σειράς Dune (Frank Herbert, 1965), εν αναμονή της κινηματογραφικής μεταφοράς του από τον Denis Villeneuve.
–
To Dune είναι ένα προϊόν-φαινόμενο της παγκόσμιας πολιτιστικής παραγωγής ως μαζικής κατανάλωσης, συγκρίσιμο μόνο με μεγέθη όπως των Star Wars, Star Trek, του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών κ.λπ.. Αποτελείται από μια σειρά έξι μυθιστορημάτων (1965-1981) του συγγραφέα Frank Herbert. Αυτά ακολούθησαν δύο prequel τριλογίες (1999-2004) και ακόμα δέκα μυθιστορήματα (2006-2020) από τον γιο του Brian και τον Kevin J. Anderson, με προοπτική συνέχειας. Όλη αυτή η παραγωγή γίνεται παράλληλα με έργα εικονογράφησης και κινηματογραφικές μεταφορές του πρώτου βιβλίου. Αυτές είναι το Dune (1984) του David Lynch (ο οποίος μισούσε τόσο το τελικό μοντάζ που εξέδωσε η Universal, που αποκήρυξε το έργο) αλλά και η μη υλοποιημένη απόπειρα του Alejandro Jodorowsky. Υπάρχουν επίσης οι τηλεοπτικές μεταφορές του πρώτου βιβλίου Dune (2000), και το Children of Dune (2003). Η νέα ταινία του Denis Villeneuve, πάλι μεταφορά του πρώτου βιβλίου, είναι πολυδιαφημισμένη και πολυαναμενόμενη, με τα πρώτα σχόλια να φαίνονται θετικά(1).
Η σταθερότητα της παραγωγής μαρτυρά τη μεγάλη απήχηση που έχει η σειρά, η οποία διαθέτει και πλήθος βραβεύσεων. Το αρχικό βιβλίο κέρδισε το βραβείο Nebula (καλύτερου μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας ή fantasy) για το 1965 καθώς και το αντίστοιχο βραβείο Hugo το 1966.
Αλλά τι ακριβώς είναι το Dune (1965); Η πρώτη φράση στη σχετική σελίδα της Wikipedia(2) είναι σαφής: είναι ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Το άρθρο του Guardian(3) προβαίνει σε ακόμα πιο τολμηρή έκφραση: «πρόκειται ίσως για το σημαντικότερο (greatest) μυθιστόρημα στη λογική (canon) της επιστημονικής φαντασίας».
Το κείμενο που διαβάζετε έρχεται να αμφισβητήσει αυτή τη δήλωση σε όλες της τις πτυχές.
Επιστημονική φαντασία;
Κατ’ αρχήν, είναι το Dune (1965) ένα έργο επιστημονικής φαντασίας (ΕΦ); Για να απαντήσουμε σε αυτό, μάλλον θα πρέπει πρώτα να δούμε τι είναι η ΕΦ.
Οι ουσιαστικοί ορισμοί που βρίσκουμε στο σχετικό λήμμα της Wikipedia(4), είναι αυτή του I. Asimov «Επιστημονική φαντασία μπορεί να οριστεί ο κλάδος της λογοτεχνίας που αναφέρεται στην αντίδραση των ανθρώπων σε αλλαγές στην επιστήμη και στην τεχνολογία», και αυτή του R. A. Heinlein, «…[ΕΦ είναι] ο ρεαλιστικός στοχασμός για πιθανά μελλοντικά γεγονότα, στέρεα βασισμένος σε επαρκή γνώση του πραγματικού κόσμου, παρελθοντικού και παρόντος, και σε εμβριθή κατανόηση της φύσης και της σημασίας της επιστημονικής μεθόδου».
Κρατώντας αυτά, θα χρησιμοποιήσω τη δουλειά ενός από τους βασικούς θεωρητικούς-αναλυτές του θέματος, του Darko Suvin, ο οποίος δίνει τον εξής ορισμό: «Η ΕΦ είναι το λογοτεχνικό είδος του οποίου αναγκαία και ικανή συνθήκη είναι η παρουσία και διάδραση ανοικείωσης και γνωσιακότητας, και του οποίου ο κύριος μορφολογικός μηχανισμός είναι ένα φανταστικό πλαίσιο διαφορετικό από το εμπειρικό περιβάλλον του συγγραφέα.»(5)
Έτσι, ο Suvin προτείνει για την επιστημονική φαντασία τη θεώρησή της ως το λογοτεχνικό είδος της «γνωσιολογικής ανοικείωσης» (cognitive estrangement). Αυτό μπορεί να εξηγηθεί (με κίνδυνο υπεραπλούστευσης) ως η ύπαρξη μιας ανοίκειας συνθήκης, μιας πραγματικότητας πέραν της εμπειρικής (π.χ. ένας φουτουριστικός κόσμος, ζωή σε έναν άλλο πλανήτη, μια εναλλακτική ιστορική εξέλιξη), η οποία προσεγγίζεται γνωσιολογικά, εν πολλοίς με όρους επιστημονικού ορθολογισμού. Έτσι η ΕΦ αποτελεί ένα πεδίο που αποκλείει στοιχεία μεταφυσικής, κάτι το οποίο τη διαφοροποιεί από άλλα είδη μυθοπλασίας (παραμύθι, fantasy κ.α.).
Μια συνέπεια αυτού είναι ότι στην ΕΦ το περιβάλλον δεν είναι σκόπιμα προσανατολισμένο προς τους πρωταγωνιστές, είτε θετικά (μύθος νικηφόρου ήρωα, παραμύθι) είτε αρνητικά (τραγικός μύθος, πρώτες εκδοχές fantasy)(6). Δεν υπάρχει η σύνδεση της ηθικής με τον φυσικό κόσμο, η λογική της μαγείας ή του «πεπρωμένου». Αντίθετα η εξέλιξη και το αποτέλεσμα της πλοκής καθορίζονται από τους ίδιους τους δρώντες χαρακτήρες και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους.
Εμβαθύνοντας στη διάκριση μεταξύ των ειδών στη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή, ο Fredric Jameson συνοψίζει τις βασικές διαφορές λειτουργίας μεταξύ ΕΦ και Λογοτεχνίας του Φανταστικού (ΛΦ/fantasy)(7). Αυτές εντοπίζονται στα ζητήματα της ηθικής, όπου στη ΛΦ κυριαρχεί η διάκριση μεταξύ «καλού» και «κακού», στην ύπαρξη ή μη της μαγείας και στη θεώρηση της ιστορικότητας όπου, σε αντίθεση με την ΕΦ, στη ΛΦ ουσιαστικά αυτή δεν υπάρχει(8). Εκεί η λογική της χρονικότητας προέρχεται από τον προβιομηχανικό κυκλικό χρόνο: η πλοκή εντάσσεται σε έναν στατικό κόσμο χωρίς κάποια εξέλιξη με όρους μεταβολών στις διαδικασίες παραγωγής και άρα και στις κοινωνικές-ανθρωπολογικές σχέσεις που αυτές επιφέρουν. Στον κόσμο του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν αλλάζει κάτι πέραν των σχέσεων δύναμης και κυριαρχίας μεταξύ συγκεκριμένων ομάδων. Στο Game of Thrones, με την αντιμετώπιση των Night Walkers, η ιστορία επιστρέφει σε παρόμοια λαϊκή καθημερινότητα και συγκρούσεις της αριστοκρατίας. Ο Χάρι Πότερ μυείται στο περιβάλλον της μαγείας, το οποίο μοιάζει διαχρονικό και ανεξάρτητο από την ιστορική εξέλιξη αυτού των μη-μάγων(9). Αντίθετα στην ΕΦ η ιστορική εξέλιξη είναι δομική και αναπόσπαστη, κάτι που την καθιστά κατ’ εξοχήν ιστορικό είδος μυθοπλασίας.
Το novum
Ένα στοιχείο που πρέπει να προσθέσουμε για την ΕΦ, είναι η συγκρότησή της γύρω από ένα «novum» (νεωτερισμός, καινοτομία). O Suvin καταλήγει ότι «η ΕΦ διακρίνεται από την αφηγηματική κυριαρχία ενός φανταστικού novum το οποίο επικυρώνεται από γνωσιακή λογική.[…] Το novum είναι ένα ολοκληρωτικό (totalizing) φαινόμενο ή σχέση, το οποίο αποκλίνει από τους κανόνες της πραγματικότητας του συγγραφέα και του αναγνώστη.»(10) Έτσι «η ΕΦ ανάγεται σε ένα συμβολικό σύστημα επικεντρωμένο σε ένα novum, το οποίο πρέπει να επικυρωθεί μέσα στην πραγματικότητα της αφήγησης και της αλληλεπίδρασής του με τις προσδοκίες του αναγνώστη»(11). Η ύπαρξη του novum αποτελεί την αναγκαία συνθήκη της ΕΦ και η επικύρωσή του, μέσω μιας γνώσης παραγόμενης από επιστημονική μεθοδολογία, την ικανή της συνθήκη.(12)
Με αυτή τη λογική, η βασική λειτουργία της ΕΦ είναι η παραγωγή έντασης μεταξύ του αναγνώστη και του «άλλου»-άγνωστου-ανοίκειου, εισηγητής του οποίου είναι το novum. Το τελευταίο έχει ολοκληρωτικό και ηγεμονικό ρόλο στο έργο. Δεν λειτουργεί σαν απλό συμπλήρωμα της αφήγησης, αλλά καθορίζει το σύνολο της πλοκής.(13)
Ως παραδείγματα (ως προσωπικές ερμηνείες), μπορούμε να πούμε ότι στη Μηχανή του Χρόνου (1895) του G. H. Wells, τον ρόλο του novum παίζει η θεωρία του για τη μελλοντική βιολογική εξέλιξη των ειδών. Στο The Dispossessed (Ο Αναρχικός των Δύο Κόσμων-1974) της Ursula K. Le Guin, αυτό είναι η αναρχική ιδεολογία της Όντο και η ουτοπία σαν μια ανοιχτή διαδικασία. Το Justice of Toren (2013) της Ann Leckie, αναμετριέται με την τεχνητή νοημοσύνη(14) και τη συγκρότηση ταυτότητας ως μια πολυδιασπασμένη ενότητα (άσχετα αν στα επόμενα δύο βιβλία της τριλογίας μετατρέπεται κυρίαρχα σε ιστορία δράσης). Στην ταινία Arrival (2016) του Denis Villeneuve, από τη νουβέλα Story of Your Life (1998) του Ted Chiang, το novum ίσως είναι η γλώσσα ως συγκροτητικό στοιχείο της αντίληψης, αλλά και της φύσης των πραγμάτων (ακόμα και του χρόνου). Σε έργα του Stanislaw Lem όπως ο Ανίκητος (1964)(15) ή το Solaris (1972), αλλά και στο Roadside Picnic (1977), των αδερφών Strugatsky, το novum, είναι η «θέση του ανεπίγνωστου», δηλαδή η ιδέα ότι η ετερότητα (το «άλλο», ένας εξωγήινος πολιτισμός, η ουτοπία κ.λπ.) μπορεί να είναι μακριά από τις ανθρώπινες δυνατότητες σύλληψης, κατανόησης ή επικοινωνίας(16).
Η ΕΦ στο Dune
Επιστρέφοντας στο Dune, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η παρουσία της έννοιας του πεπρωμένου είναι καθοριστική. Η βασική πλοκή περιστρέφεται γύρω από την προσπάθεια του πρωταγωνιστή (Paul Atreides), ως «εκλεκτού», να ενσαρκώσει μια σειρά από θρησκευτικού τύπου προκαθορισμένους ρόλους (“Muad’Dib”, “Lisan al-Gaib”, “Kwisatz Haderach”). Αυτό θα καθορίσει τη δύναμη του, δηλαδή την εξουσία του πάνω στον λαό των Fremen. Η ενδιαφέρουσα προσθήκη του Frank Herbert είναι ίσως η παρουσίαση του πως αυτή η διαδικασία έχει χτιστεί, εν προκειμένω με την εργασία της γυναικείας αδελφότητας των Bene Gesserit, που φαίνεται να έχει φτιάξει ένα θρησκευτικό σύστημα. Το τελευταίο, αν και συνειδητή κατασκευή, πατάει πάνω σε δυνάμεις του τάγματος που, όσο περίτεχνα και αν παρουσιάζονται, όσο πολύπλοκες και εξελισσόμενες με φυσικές διαδικασίες (όπως η σωματική άσκηση) και αν είναι, σε τελική ανάλυση παραμένουν μεταφυσικές, μαγικές. Έτσι οι βάσεις του συνόλου αυτού του συστήματος βγαίνουν εκτός κάποιου τύπου «επιστημονικού ορθολογισμού»(17), όπως ίσως κάθε θρησκεία(18).
Απέναντι σε όλα αυτά, με την τοποθέτηση του πρωταγωνιστή στη θέση του εκλεκτού, το σχέδιο των Bene Gesserit υπόκειται μια ανατροπή. Επίσης ο Paul Atreides βλέπει το μέλλον σε οράματα (μεταφυσική δυνατότητα που έχει κληρονομήσει από τις Bene Gesserit) να παρουσιάζεται ως μια ακολουθία ενδεχομενικοτήτων που θα αποκρυσταλλωθούν ανάλογα τις επιλογές του, κάτι που διευρύνει τη λογική του πεπρωμένου. Όμως κάποια σημεία μένουν ακλόνητα παρά τις προσπάθειες αποφυγής τους.
Η διάκριση μεταξύ «καλού» και «κακού» είναι επίσης έντονη. Από τη μια υπάρχει ο οίκος των Ατρειδών, οι οποίοι εμφανίζονται εγγενώς φιλεύσπλαχνοι, ενάρετοι και δίκαιοι, αντιμέτωποι με τον οίκο των Harkonnen, οι οποίοι παρουσιάζονται ως το αντιδιαμετρικά αντίθετο. Μάλιστα ο ηγέτης των δεύτερων περιγράφεται υπερβολικά αξιομίσητος, με τους πιο τετριμμένους τρόπους: εκμεταλλευτικός, χειριστικός και αδίστακτος, με διεστραμμένες και δολοφονικές σεξουαλικές διαθέσεις εις βάρος νέων αγοριών, παχύσαρκος και γκροτέσκος. Οι δυνάμεις με τις οποίες συμμαχεί, ο αυτοκράτορας και η Διαστημική Συντεχνία, εμφανίζονται επίσης ως αδίστακτοι κερδοσκόποι, αποκλειστικά προσκολλημένοι στο δικό τους όφελος. Αντίστοιχα οι Bene Gesserit παρουσιάζονται ως μια ομάδα δολοπλόκων με στόχο την ενίσχυση της δύναμής τους. Από αυτές ουσιαστικά αποσπάται η μητέρα του πρωταγωνιστή, η οποία, ενσωματωμένη στο στρατόπεδο των Ατρειδών, βιώνει τη σύγκρουση μεταξύ της ανάγκης της να υπερασπιστεί την οικογένειά της και του σχεδίου του τάγματός της. Από αυτό το σύστημα δεν ξεφεύγουν οι Fremen, οι οποίοι προσκολλώνται στο άρμα των Ατρειδών, αναγνωρίζοντας στην εξουσία τους την καλύτερη εκδοχή του μέλλοντός τους.
Όσον αφορά τη σχέση με την ιστορική εξέλιξη ως διαδικασία κοινωνικού μετασχηματισμού, και πάλι δεν μπορούμε να πούμε ότι το Dune είναι ιδανικό παράδειγμα, καθώς η πλοκή αναλώνεται στις συγκρούσεις μεταξύ συγκεκριμένων και εδραιωμένων δυνάμεων. Εντούτοις εδώ υπάρχει όντως ένα μεγαλύτερο βάθος, καθότι οι Fremen εκπροσωπούν μια διαφορετική αντίληψη για την παραγωγή και τη σχέση της με το φυσικό περιβάλλον, κόντρα στις λογικές υπερεκμετάλλευσης που πρεσβεύει το αντίπαλο στρατόπεδο. O ίδιος ο Jameson παρουσιάζει το έργο ως παράδειγμα του πώς όταν η ΕΦ χρησιμοποιεί παρελθοντικούς ιστορικισμούς, δεν χάνει την ιστορικότητά της: μια αποκαλυπτική μεσσιανική εμφάνιση αποτελεί ένδειξη επερχόμενης ουτοπικής αλλαγής.(19) Όμως στο Dune ο μετασχηματισμός μένει σε επίπεδο στοχασμού και αφήνεται έξω από το συγκεκριμένο μυθιστόρημα (ενδεχομένως παρουσιάζεται στα επόμενα). Θυμίζει έτσι την απομάγευση, που αποτελεί μάλλον το μοναδικό άνοιγμα σε μια ιστορικότητα που προσφέρει η Λογοτεχνία του Φανταστικού(20) (βλ. την τελευταία σκηνή στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών).
Όσον αφορά το novum, αυτό είναι δυσδιάκριτο, και σίγουρα δεν επιτελεί τον κεντρικό ρόλο που του επιφυλάσσει η ΕΦ. Αντίθετα η θεματική μοιάζει να διασπάται σε μια σειρά φαινομενικά ανεξάρτητων πλευρών, όπως η θρησκεία και η οικολογία, με κυρίαρχη τη σύνθεση ενός πλέγματος εξουσίας. Παράλληλα, η εξέλιξη της πλοκής εκπορεύεται πολύ περισσότερο από τους βυζαντινισμούς και τις πολεμικές συγκρούσεις, παρά από ένα συγκεκριμένο novum και την αντιπαράθεσή του με την πραγματικότητά.
Τέλος, ενώ η επιστημονικότητα είναι παρούσα, ακόμα και ξεκάθαρα ως τέτοια, επίσης μένει στο περιθώριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ εμφανίζεται μια ενδελεχής παρουσίαση τεχνικών terraforming (κληροδότημα των επαγγελματικών γνώσεων του συγγραφέα), τοποθετείται εκτός μυθιστορήματος, ως καταχώρηση στο συνοδευτικό παράρτημα.
Βλέπουμε λοιπόν ότι, τουλάχιστον με τις παραδοχές που επιλέξαμε για την ΕΦ, το εξεταζόμενο σύγγραμμα δύσκολα μπορεί να καταταχθεί σε αυτή, και αν το κάνει θα ήταν ίσως υπερβολή να θεωρηθεί αντιπροσωπευτικό της δείγμα. Από την άλλη, οι περιορισμοί για το είδος που ορίζει ο Suvin αφήνουν απ’ έξω ένα μεγάλο τμήμα όσων έχουν κατοχυρωθεί στην κοινή γνώμη ως ΕΦ. Όμως, αντί να ασχολούμαστε με την κατηγοριοποίηση και κάποια χαρακτηριστικά της πλοκής του έργου, θα ήταν πιο ενδιαφέρον να ανιχνεύσουμε τους στόχους, τα επιχειρήματα που μπορούμε να εξάγουμε από αυτό, για να δούμε εν τέλει το πόσο προοδευτικό ή μη μπορεί να χαρακτηριστεί.
Τι θέλει να πει το Dune;
Εν πολλοίς το Dune καταπιάνεται κυρίως με τρία διαφορετικά θέματα:
1) Αποαποικιοποίηση-οριενταλισμός
Κατ’ αρχήν μπορεί να ειδωθεί ως μια αλληγορία του αγώνα ενάντια στην αποικιοκρατία, ένα έντονα επίκαιρο ζήτημα την περίοδο που γράφτηκε. Μια σειρά στοιχείων του μυθιστορήματος (έρημος, εκμετάλλευση πολύτιμης πρώτης ύλης αναγκαίας για τις μεταφορές, παραπομπές στο Ισλάμ) κάνει τον παραλληλισμό με τη Μέση Ανατολή (και ιδιαίτερα με τη δράση του T. E. Lawrence) υπερβολικά προφανή. Το Dune εντάσσεται έτσι σε μια ακολουθία έργων περιγραφής ενός λαού και περιβάλλοντος σε αρμονία, τα οποία έρχονται να διαταραχθούν, δυναστευθούν, εκμεταλλευθούν και εν τέλει καταστραφούν από εξωτερικές δυνάμεις, καθώς και τον αγώνα των πρώτων έναντι των δεύτερων. Εν προκειμένω, τα υποκείμενα της χειραφέτησης είναι ο ιθαγενής λαός της ερήμου Fremen.
Εντούτοις, η αντί-αποικιοκρατική λογική του έργου έχει κάποια όρια τα οποία την καθιστούν επιφανειακή. Όσο ηρωικοί, δυνατοί και παρεξηγημένοι και αν παρουσιάζονται, εν τέλει οι Fremen λειτουργούν ως πειθήνια εργαλεία εξωτερικών δυνάμεων, οι οποίες συγκρούονται στα πλαίσια ενός φεουδαρχικού τύπου συστήματος.
Από την πλευρά του ο Paul Atreides έρχεται μεν σε σύγκρουση με καθιερωμένες και στερεοτυπικές απόψεις υποτίμησης των Fremen, αναγνωρίζοντας τη δύναμη και την αξία τους και μυούμενος στην αντίληψη και τις παραδόσεις τους, παραμένει όμως διαρκώς κάτι έξω από αυτούς. Εντέλει ενσαρκώνει απόλυτα το σύνδρομο white saviour: παρουσιαζόμενος ως ανώτερός τους, γίνεται ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης τους, δεχόμενος τη θρησκευτικού επιπέδου υπακοή τους, για να τους καθοδηγήσει στη λύτρωση.
2) Οικολογία
Το δεύτερο θέμα με το οποίο καταπιάνεται το Dune, και μάλιστα πριν αυτό γίνει παγκοσμίως επίκαιρο, είναι η οικολογία. Οι Fremen πρεσβεύουν μια ιδέα αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπου-φύσης, με βαθιά αίσθηση ισορροπίας και οικονομίας. Όμως, η βασική στάση τους απέναντι στο περιβάλλον, δηλαδή το terraforming του ερημικού Arrakis, κόντρα στην εξωτερική εκμετάλλευση, είναι μια προσέγγιση επίσης εισαγόμενη από εξωτερικούς παράγοντες (Pardot και Liet Kynes -τον δεύτερο αντιμετωπίζουν και πάλι με όρους θρησκευτικής πίστης).
Εντούτοις εδώ παρουσιάζεται ένα πολύ ενδιαφέρον επιχείρημα, αυτό της θεώρησης της φύσης όχι ως μιας μεταφυσικής οντότητας σε αντιπαράθεση με τον άνθρωπο, που επιζητά έναν γενικόλογο «σεβασμό», αλλά ως μια υλική πραγματικότητα προς διαμόρφωση από αυτόν, με ορθολογική διαχείριση, προς όφελός του.
3) Θρησκεία
Αυτή η προσέγγιση έρχεται σε αντιστοιχία με την τρίτη θεματική του μυθιστορήματος, αυτή της θρησκείας. Είδαμε ότι η καινοτομία που προτείνει ο Frank Herbert είναι η αντιμετώπισή της ως ένα ανθρώπινο συνειδητό σχέδιο-κατασκευή. Το τάγμα των Bene Gesserit, πατώντας πάνω στις υπερφυσικές δυνάμεις των μελών του, στήνει ένα διαπλανητικό σύστημα ιεριών, προφητισσών, καθοδηγητριών και συμβούλων ηγετών που καλλιεργούν στους λαούς μια σειρά από πεποιθήσεις, παραδόσεις και προσδοκίες. Αυτές συνδυάζονται με ένα πρόγραμμα ευγονικής, το οποίο εφαρμόζεται με την κατάληψη θέσεων συντροφισσών ατόμων με εξουσία, που θα παραγάγει νέους προφήτες/τισσες και μεσσίες. Τελικός στόχος όλων αυτών δεν είναι άλλος από την ενίσχυση της δύναμης του τάγματος. Βεβαίως και πάλι έχουμε μια διόλου δημοκρατική εξουσία που επιβάλλεται ως εξωτερικό στοιχείο και εν είδη πλεκτάνης στα αντικείμενά της.
Μετά από όλα αυτά, χωρίς να προσμετράμε την εξέλιξη της ιστορίας στα επόμενα μυθιστορήματα της σειράς, θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι ορίζοντες του Dune δεν παρουσιάζονται και πολύ προοδευτικοί. Εντούτοις πίσω και ίσως ενάντια στα κύρια στοιχεία της αφήγησης, μπορεί να ανιχνευθεί ένα συνεκτικό επιχείρημα. Αυτό είναι ότι οι δυνατότητες και η παραγωγή των ανθρώπων ξεπερνά κατά πολύ αυτά που συνήθως θεωρούνται όριά τους. Αντιθέτως, στοιχεία όπως η φύση και η θρησκεία βρίσκονται στα χέρια τους, άρα μπορούν και πρέπει να διαπλαστούν και να χρησιμοποιηθούν ορθολογικά προς εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι και στις δύο εκδοχές του (terraforming, διαπλανητική θρησκευτική εξουσία) είναι ένα σχέδιο που ξεπερνά κατά πολύ τα χρονικά περιθώρια της ζωής κάποιου, άρα πρέπει να υπηρετηθεί διαγενεακά(21).
Αυτή η αντίληψη αποτελεί στέρεη βάση για κατασκευή καθαρόαιμης ΕΦ. Πρόκειται για μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση με επιρροές από τον Διαφωτισμό, όπως αυτός πέρασε στις μεγάλες αφηγήσεις του μοντερνισμού, ο οποίος την εποχή που γράφτηκε το έργο μεσουρανεί.(22) Δυστυχώς όμως όλα αυτά χάνονται πίσω από πολεμική δράση, επαναλαμβανόμενες αφηγήσεις μονομαχιών, μεταφυσικές δυνάμεις και μεσαιωνικού τύπου βυζαντινισμούς(23).
Στοιχεία που συναντιούνται συχνά στην ΕΦ, όπως διαπλανητικές αυτοκρατορίες και μετακινήσεις, λειτουργούν στο Dune ως επένδυση μιας πλοκής δράσης, που δεν θα ήθελε ριζικές αλλαγές για να τοποθετηθεί σε άλλα φανταστικά πλαίσια, όπως π.χ. όπως ένα fantasy μεσαιωνικό περιβάλλον. Και μάλλον αυτή είναι η βασικότερη κληρονομιά του Dune: αποτελεί την πρώτη στιγμή μιας από τις πρώτες μεγάλες παραγωγές στα πλαίσια του είδους space-opera. Την ίδια χρονιά που κυκλοφόρησε, εμφανίζεται στην τηλεόραση το Star Trek και ανοίγει ο δρόμος για την κυριαρχία του είδους στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. Τα στοιχεία που μοιάζει να ξεπατικώνει το Star Wars από το Dune είναι εντυπωσιακά εκτενή για να αγνοηθεί το μέγεθος της επιρροής του.(24)
Η γυναίκα στο Dune
Όσον αφορά το έμφυλο ζήτημα, θα μπορούσε κανείς να δει μια προοδευτικότητα στο ότι οι δύο κύριοι γυναικείοι χαρακτήρες (Lady Jessica, Chani), παρουσιάζονται δυναμικοί και σε θέση να υπερισχύσουν κόντρα σε αντίπαλες ανδρικές φιγούρες. Εντούτοις αυτή είναι δυστυχώς μια πολύ επιφανειακή ανάγνωση.
Οι δύο χαρακτήρες είναι εν πολλοίς συμπληρωματικοί συγκεκριμένων ανδρών και οφείλουν την παρουσία τους σε αυτούς (η Jessica ως σύντροφος του δούκα Leto Atreides και μητέρα του Paul, και η Chani ως κόρη του Liet Kynes και σύντροφος του Paul). Η Jessica, για να ευχαριστήσει τους Leto και Paul, δεν διστάζει να συγκρουστεί με την ταυτότητά της ως μέλος των Bene Gesserit, και μοιάζει να υπάρχει αποκλειστικά για να υπηρετήσει τον ρόλο της πιστής συντρόφου και προστατευτικής μητέρας. Από την άλλη, η Chani δεν κάνει πολλά περισσότερα από το να μένει έκθαμβη από τον Paul και να μετατρέπεται σε πιστή σύντροφο αλλά και θρησκευτική του ακόλουθο.
Αν εξαιρέσουμε την περιορισμένη εμφάνιση κάποιων ηγετικών και μηχανορραφικών ικανοτήτων της Jessica, η απόδειξη της αξίας τους έναντι ανδρών γίνεται είτε με τη μετατροπή τους σε «μάτσο» πολεμικές μηχανές που μπορούν να τους νικήσουν σε κάποια μονομαχία (η Chani φαίνεται να είναι η μόνη γυναίκα που συμμετέχει σε πολεμικές επιχειρήσεις, ενώ κατά τα άλλα οι Fremen είναι μια θεοκρατία με τις γυναίκες κτήματα των συζύγων τους), είτε με την προθυμία τους να παραμερίσουν τις προσωπικές τους επιθυμίες για να εξυπηρετηθούν τα σχέδια των συντρόφων τους (κάτι αντίστοιχο φαίνεται να είναι και το μοναδικό πράγμα που κάνει η Πριγκίπισσα Irulan).
Η σχέση των Jessica και Chani με τους Leto και Paul, χωρίς να προτείνει κάποια ριζοσπαστική καινοτομία, λειτουργεί κυρίως ως πάροχος μιας δόσης ρομαντισμού στο μυθιστόρημα. Εν τέλει, η μεσαιωνικής λογικής σύγκρουση μεταξύ των ρόλων παλλακίδας/πραγματικής συντρόφου και εικονικής συζύγου/διπλωματικού εργαλείου είναι η ανώτερη εμβάθυνση της εν λόγω θεματολογίας.
Αυτή η συντηρητικότατη προσέγγιση είναι ίσως φυσικό προϊόν της εποχής της. Εντούτοις, θα πρέπει να θυμίσουμε ότι χρειάστηκαν μόλις τέσσερα ακόμη χρόνια για την έκδοση του The Left Hand of Darkness της Le Guin και πέντε για το The Female Man της Joanna Russ. Στη νέα ταινία του Denis Villeneuve μπορεί κανείς να παρατηρήσει την αντικατάσταση ενός βασικού ανδρικού χαρακτήρα (Liet Kynes) με γυναικείο, μάλλον ως μια προσπάθεια βελτίωσης αυτής της συνθήκης.
Dune (2021)
Μισό αιώνα μετά την έκδοση του Dune, η space opera και το fantasy μεσουρανούν, ενώ τα novum της ΕΦ μοιάζουν δυσεύρετα ή μη απελευθερωτικά(25). Η λειτουργία των έργων φανταστικών αφηγήσεων, ως εμπορεύματα προς κατανάλωση, υποτάσσει πιο ολοκληρωτικά τη φύση τους ως καλλιτεχνική δημιουργία, εκμηδενίζοντας έτσι τις δυνατότητες που προσφέρουν για κατανόηση και άρνηση του συστήματος. Αντ’ αυτού καταλήγουν να ενισχύουν την ενσωμάτωση σε αυτό, εντασσόμενες κυρίαρχα στα πλαίσια του θεάματος. Τα προϊόντα του τελευταίου, με τον σχεδόν ακαριαίο χρόνο ανακύκλησης, αποτελούν ίσως το ιδανικό εμπόρευμα(26). Με τα λόγια του Suvin: «…Οι περισσότερες από τις ακατανόμαστες σειρές ΕΦ, “η ατελείωτη ακολουθία 15000σέλιδων Τολκινοειδών ή πολεμικών τριλογιών ή χειρότερα”(27), υποτάσσουν την αξία χρήσης (γνώση και ανοικείωση) στη φίρμα “event”. […] σε αυτή την ουσιαστικά αντεπαναστακτική εποχή, η καινοτομία έχει διαλυθεί σε μια ροή από εφέ εντυπωσιασμού, σε μεγάλο βαθμό στην υπηρεσία ξεπεράσματος και αντικατάστασης υπαρχόντων εμπορευμάτων για ταχύτερη κυκλοφορία και κέρδος»(28).
Σε αυτά τα πλαίσια η νέα ταινία Dune μοιάζει ακόμα ένα έργο μιας space-opera/fantasy σειράς, αφήνοντας λίγα περιθώρια προσδοκιών. Σε αυτό προστίθεται το γεγονός ότι πρόκειται για την πολλοστή επιστροφή σε ένα έργο του 1965, πιστοποιώντας ότι η βιομηχανία θεάματος, μπροστά στο εύκολο κέρδος, εν πολλοίς εγγυημένο από ένα πολυπληθέστατο fan-base, καταπνίγει κάθε προσπάθεια ριζικά καινοτόμων δημιουργιών. Μάλιστα τα τελευταία χρόνια αυτή η προσέγγιση μοιάζει να ανάγεται σε τάση, με την αναβίωση επιτυχημένων franchise (π.χ. Star Wars), και το πλήθος remake ταινιών του παρελθόντος.
Από την πλευρά μας, θα πρέπει να αποφύγουμε έναν ελιτισμό ή την ετεροχρονισμένη διάκριση μεταξύ «υψηλής» και μη κουλτούρας, νιώθοντας τύψεις για την αγάπη μας για πολιτιστικά προϊόντα. Αντ’ αυτού, θα ήταν καλύτερο να εξερευνήσουμε, όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά, τι μας τα κάνει αρεστά. Κατ’ επέκταση θα πρέπει να δούμε κριτικά πως δομείται η σύγχρονη πολιτισμική παραγωγή, ποια είναι η συμβολή της στην αναπαραγωγή του συστήματος, καθώς και το πώς θα μπορούσαν να προκύψουν στοιχεία που να το αντιστρατεύονται.
Κατά συνέπεια, θα πρέπει σίγουρα να αποφύγουμε μια συλλήβδην απόρριψη της μαζικής κουλτούρας. Αν μη τι άλλο υπάρχουν και ελπίδες: ας μην ξεχνάμε ότι ήταν ο Denis Villeneuve που έφερε πρόσφατα στις οθόνες ένα νέο και σπάνιο δείγμα καθαρόαιμης ΕΦ, το Arrival (2016). Από την άλλη, η βαρύτητα αλλά και η ουσία μιας κινηματογραφικής μεταφοράς μπορεί να υπερβαίνουν αυτές του κειμένου στο οποίο βασίζεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Blade Runner (1982), που επέφερε μια τομή στην ιστορία του κινηματογράφου ανώτερη της σημασίας του Do Androids Dream of Electric Sheep (1968) στο έργο του Philip. K. Dick.
Σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται κριτική ματιά και προσπάθεια διαμόρφωσης του γούστου που θα απαιτήσει, αναζητήσει και εν τέλει θα παράγει προοδευτικά έργα που θα στοχεύουν στη συγκρότηση μιας χειραφετητικής αντίληψης. Κατά τη γνώμη μου, η ΕΦ, λόγο των δομικών της χαρακτηριστικών, θα έχει σίγουρα κεντρική θέση σε ένα τέτοιο εγχείρημα. Είναι, άλλωστε, ένα από τα ελάχιστα εργαλεία που προσφέρουν τη δυνατότητα εξάσκησης του μυαλού και της φαντασίας στο ότι το υπαρκτό είναι μόνο μια από τις πιθανές εκδοχές του πραγματικού, και ότι ο κόσμος, η κοινωνία και οι ανθρώπινες σχέσεις θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά. Ας μην ξεχνάμε ότι «το κοινωνικοπολιτικό υποείδος της ΕΦ»(29) είναι ένας σύντομος, αλλά ακριβής ορισμός αυτού που ονομάζουμε ουτοπία.
–
Αναφορές:
2. Wikipedia, 11/10/2021, Dune (novel). Οι παραπομπές στη Wikipedia δεν έχουν τον χαρακτήρα επιστημονικής τεκμηρίωσης, αλλά παραδείγματος διαδεδομένων απόψεων.
3. Hari Kunzru, 3/7/2015, Dune, 50 years on: how a science fiction novel changed the world , Guardian
4. Wikipedia, 11/10/2021, Science Fiction. Ι. Asimov, 1975, How Easy to See the Future!, Natural History και Heinlein, Robert A./Kornbluth, Cyril/Bester, Alfred/Bloch, Robert, 1959, The Science Fiction Novel: Imagination and Social Criticism, University of Chicago: Advent Publishers
5. Suvin, Darko, 1979, Metamorphoses of Science Fiction: On the Poetics and History of a Literary Genre, New Haven and London: Yale University Press, σελ. 7-8
6. Ο.π. σελ. 11
7. Jameson, Frerdic 2005, Οι Αρχαιολογίες του Μέλλοντος: Η επιθυμία που λέγεται Ουτοπία, τόμος Ι, εκδόσεις Τόπος σελ.121-126
8. Ο.π. σελ. 26
9. Μια ενδιαφέρουσα ανατροπή αυτής της λογικής και αντιμετώπιση της ιστορίας στην ΛΦ ως μεταβολή στον τρόπο παραγωγής βρίσκεται στο παιδικό animation της Disney Onward (2020).
10. Suvin, Darko, 1979, Metamorphoses… σελ. 64
11. Ο.π. σελ. 80
12. Ο.π. σελ. 65-66
13. Ο.π. σελ. 70
14. Πρόκειται για ένα από τα πιο συνηθισμένα θέματα της σύγχρονης ΕΦ, που λειτουργεί ως φορέας του novum ότι η συνείδηση είναι μια υλική και όχι μεταφυσική οντότητα.
15. Μινωτάκης Αλέξανδρος, 8/9/2020, Ανίκητος – Μια περιπέτεια ενάντια στον εαυτό μας, Smassing Culture
16. Βλ. Jameson, Frerdic, 2005, Οι Αρχαιολογίες… σελ. 206-223
17. Όταν μιλάμε για επιστήμη/επιστημονικότητα στην ΕΦ πρέπει να θυμόμαστε ότι στις επιστήμες δεν περιλαμβάνονται μόνο οι θετικές αλλά και οι κοινωνικές-ανθρωπιστικές. Παράλληλα, η επιστήμη θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένα ανοιχτό και όχι κλειστό σώμα γνώσης και άρα προσθήκες σε αυτό πρέπει να θεωρούνται αναμενόμενες. Μάλιστα ενδέχεται ένα έργο ΕΦ να παρουσιάζει και εντελώς νέα φανταστικά επιστημονικά πεδία, τα οποία μπορούν να προσεγγιστούν με επιστημολογικό τρόπο/ορθολογισμό, δηλαδή δεν έρχονται σε αντίθεση με τη φιλοσοφική βάση επιστημονικής μεθοδολογίας της εποχής του συγγραφέα (ο.π. σελ. 67-68). Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δημιουργία του Ansible, ή ακόμα περισσότερο η θεωρία Churten (στις μικρές ιστορίες The Shobies’ Story (1990), Dancing to Ganam (1993) και A Fisherman of the Inland Sea (1994) στον Χαϊνιανό κύκλο του έργου της Ursula K. Le Guin.
18. Κάτι αντίστοιχο ισχύει μάλλον και για τη Force, την κινητήριο δύναμη της πλοκής του Star Wars. Η εισαγωγή των midi-chlorian στο franchise, ως υλιστική-επιστημονική εξήγησή της, μπορεί να θεωρηθεί μια απόπειρα μεταφοράς του από το fantasy σε ένα πλαίσιο καθαρότερης ΕΦ. Όσον αφορά την ιστορικότητα στο Star Wars, μετά και την τελευταία τριλογία, νιώθει κανείς ότι εξαντλείται στην επανάληψη της ίδιας εξέλιξης σε έναν στατικό κόσμο.
19. Jameson, Frerdic, 2005, Οι Αρχαιολογίες… σελ.123
20. Ο.π. σελ. 136
21. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα ΕΦ, που αντιμετωπίζουν ακριβώς το ζήτημα των διαγενεακών εγχειρημάτων και των επιπτώσεων που έχουν στην αντίληψη, ιδεολογία και ψυχολογία, είναι η πολύ ενδιαφέρουσα νουβέλα Paradises Lost (2002) της Ursula K. Le Guin. Στο The Word for World is Forest (1972) της ίδιας μπορούμε να βρούμε μια εξαιρετική προσέγγιση της αποαποικιοποίησης σε συνδυασμό με την οικολογία. Αντίστοιχα, μάλλον η κορυφή των έργων που ασχολούνται (και) με το terraforming είναι ένα από τα τελευταία μυθιστορήματα έντονα κοινωνικοπολιτικής και ουτοπικής ΕΦ, η Τριλογία του Άρη (1992-1996) του Kim Stanley Robinson.
22. Θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε και την ονοματοδοσία των χαρακτήρων με βάση μια τέτοια τοποθέτηση. Σαν διαφωτιστής του 19ου αιώνα με υπέρμετρο σεβασμό στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, ο Herbert διαλέγει για τις «δυνάμεις του καλού» το όνομα Ατρείδες. Από την άλλη, οι λέξεις της γλώσσας των Fremen βασίζονται στους ήχους των αραβικών. Τέλος, το όνομα Harkonnen των «δυνάμεων του κακού», ακούγεται είτε βρετανικό, παραπέμποντας στην ιστορία μιας αυτοκρατορίας υπό διάλυση, είτε γερμανικό, με επίσης σαφείς υποδηλώσεις.
23. Ο Darko Suvin αναφέρει για το Dune: «Θα ήταν διδακτικό να συγκρίνουμε το TD [The Dispossessed–Ο Αναρχικός των Δύο Κόσμων της Ursula K. Le Guin] με το πρώτο (το μόνο αναγνώσιμο) μυθιστόρημα Dune από τον Frank Herbert. Άκουσα μια ομιλία του στο Μπέρκλεϊ το 1965, όπου ισχυρίστηκε ότι η έρημος προέκυψε από την αρθρογραφία του σε εφημερίδες για τις ερήμους του Όρεγκον, όχι πολύ μακριά από τη Le Guin. Τις ανατίναξε, βέβαια, σε μια σούπερ-Αραβία που αναμιγνύει τον T.E. Lawrence, την Aramco και τις δικές του Μπαρόκ γαλαξιακές πλοκές στα όρια του Φασιστικού ξίφος-και-μαγεία. To TD είναι σχεδόν απ’ όλες τις πλευρές ένα αντί-Dune». Υποσημείωση 3 στο Suvin, Darko, 2007, Cognition, Freedom, The Dispossessed as a Classic στο Suvin, Darko, 2010, Defined by a Hollow, Essays on Utopia, Science Fiction and Political Epistemology, Peter Lang, σελ. 523
24. Hari Kunzru, 3/7/2015, Dune…
25. Suvin, Darko, 1997-1998, Where Are We? How Did We Get Here? Is there Any Way Out? Or, News from the Novum στο Suvin, Darko, 2010, Defined…, σελ. 203
26. Harvey, David, 1990, Η Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, Μεταίχμιο, σελ. 215-216
27. Broderick, Damien, 1995, Reading by Starlight, London and New York: Routledge, σελ. 52
28. Suvin, Darko, 1997-1998, Where Are We? How Did We Get Here? There Any Way Out? Or, News from the Novum στο Suvin, Darko, 2010, Defined…, σελ. 204-5
29. Suvin, Darko, 1979, Metamorphoses… σελ. 61
