Γράφει ο Κώστας Μπαρμπούνης
Με την τέταρτη και τελευταία ταινία της σειράς John Wick του Chad Stahelski να βγαίνει και να φτάνει τα 350 εκ. στο παγκόσμιο box office, ένα από τα πιο καλοχορογραφημένα και καλοφωτισμένα guilty pleasure της τελευταίας δεκαετίας φτάνει στο τέλος του, με τον Keanu Reeves να κρεμάει το αλεξίσφαιρο κοστούμι του και την ιστορία να κλείνει με ένα τέλος προλογισμένο από την αρχή. Αν και ανήκω σε αυτούς που δεν καβάλησαν το κύμα cultίλας, που ακολούθησε την εμφάνιση του χαρακτήρα στη μεγάλη οθόνη και ήρθα σε επάφή με τον κόσμο του John Wick μόλις λίγο πριν βγει το Chapter 4, ανήκω παράλληλα σε αυτούς που παραμιλούσαν για τις ταινίες σε όποια κουβέντα τους δινόταν η ευκαιρία, προτρέποντας τους πάντες να τη δουν, γιατί «δεν είναι σαν τις άλλες ταινίες δράσεις». Μην έχοντας γνώσεις σκηνοθεσίας, μοντάζ και φωτισμού, δεν έχω σκοπό να γράψω μια κριτική για τις ταινίες. Θέλω όμως να αφήσω κάπου την ιδέα μιας σύνδεσης μεταξύ των ταινιών και κάποιων μεσαιωνικών εθίμων, που έφερναν παροδικά τον κόσμο ανάποδα. Μια ιδέα που με έκανε να απολαύσω τις ταινίες λίγο διαφορετικά.
Ο αντεστραμμένος κόσμος του μεσαιωνικού καρναβαλιού
Τι κάνεις όταν οι κοινωνικές και πολιτικές νόρμες απαγορεύουν την εκδήλωση της δυσαρέσκειας, την περιφρόνηση της εξουσίας και την απαξίωση οποιασδήποτε πολιτικής που επηρεάζει τη ζωή σου; Αν ζεις στην Κεντρική Ευρώπη τον Ύστερο Μεσαίωνα κάνεις καρναβάλι. Ντύνεσαι βασιλιάς και αρχίζεις να χοροπηδάς και τραγουδώντας στίχους που σε σατιρίζουν. Ντύνεσαι καρδινάλιος και βάζεις γυναίκες με λίγα ρούχα να σε περιστοιχίζουν. Ντύνεσαι ο Πάπας ο ίδιος και συμπεριφέρεσαι σα να ήρθες μόλις απ την κόλαση. Και το καλύτερο; Οι καρναβαλικές εκδηλώσεις και συμπεριφορές είναι έθιμα – ψήγματα της ταυτότητάς σου και της κοινωνίας που ζεις. Δεν είναι απλά αναμενόμενο να συμπεριφερθείς έτσι, αλλά συχνά και το γενικότερο κλίμα οργανώνεται από τις ίδιες τις αρχές εξουσίας μπας και ξεδώσεις με λίγη σάτιρα και δεν πας να κάψεις το κάστρο του τοπικού Δούκα (όχι πάντα με επιτυχία). Το φαινόμενο της «αντεστραμένης κοινωνίας», μιας κοινωνίας που οι απλοί υπήκοοι γίνονται βασιλιάδες, δελφίνοι, καρδινάλιοι και Πάπες, χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης διαμορφώνοντας ριζικά την λαϊκή (pop) κουλτούρα και τέχνη. Η ιδέα μιας κοινωνίας όπου όλα είναι δυνατά και οι κοινωνικές νόρμες αναποδογυρίζονται έμοιαζε τουλάχιστον με όαση στην έρημο μιας ζωής περιορισμένης και φοβικής.
Ο αντεστραμμένος κόσμος στην τέχνη σήμερα
Οι ιδέες που η «αντεστραμμένη κοινωνία» πέρασε στην τέχνη είναι φανερές και σήμερα. Στο «Μ» (1931) ένας απλός πολίτης γίνεται το επίκεντρο και ο φόβος μιας γερμανικής πόλης με την ιδιότητα του serial killer. Η αποτυχία των αρχών να επαναφέρουν την τάξη και την ηρεμία κάνει τον οργανωμένο υπόκοσμο να κυνηγήσει το δολοφόνο με αποκορύφωμα την προτελευταία σκηνή, όπου τα κεφάλια της μαφίας της πόλης –ως άλλοι εξουσιοδοτημένοι δικαστές- προχωρούν στη διεξαγωγή δίκης εναντίον του, αμφισβητώντας οποιαδήποτε δικαιοσύνη μπορεί να προκύψει θεσμικά.
Στο «The Purge» (2013) αλλά και στα sequel και το prequel που ακολούθησαν, παρουσιάζεται ίσως καλύτερα από ποτέ η ιδέα ενός κράτους που δίνει στους πολίτες του την ευκαιρία να βγάλουν τα απωθημένα τους μια φορά το χρόνο, νομιμοποιώντας κάθε έγκλημα για 12 ώρες. Οι κοινωνικοί δεσμοί σπάνε και η Αμερική μετατρέπεται σε ένα θέατρο βίας και αίματος με σκοπό να αποσυμπιεστεί η συσσωρευμένη επιθετικότητα των πολιτών, ώστε να είναι παραγωγικότεροι τον υπόλοιπο χρόνο.
Αντίστοιχα δυστοπική παρουσιάζεται και η πραγματικότητα του Black Mirror (2011-2019). Αν και η θεματολογία κάθε επεισοδίου διαφέρει, πολλά είναι αυτά που παρουσιάζουν μια κοινωνία αντεστραμμένη με την τεχνολογία να εξουσιάζει και να καθορίζει τη ζωή των ανθρώπων και όχι με το να λειτουργεί προς όφελός τους.
Η ανάγνωση του κόσμου του John Wick
Αν και οι ταινίες του John Wick δεν παρουσιάζουν δύο κόσμους σε αντίθεση (τον κανονικό και την ανεστραμμένη του μορφή), όπως τα παραπάνω παραδείγματα, η αντίθεση προκύπτει από τη σύγκριση της κοινωνίας του θεατή με αυτή που του παρουσιάζεται. Ο κόσμος που περιγράφεται στις ταινίες έχει κάθε χαρακτηριστικό μιας οργανωμένης κοινωνίας του σήμερα. Διαβαθμισμένη εξουσία, δικαστικό σύστημα, συγκεκριμένους κανόνες και συγκεκριμένες τιμωρίες αλλά και νομισματικό σύστημα.
Ο καθένας από αυτούς τους θεσμούς και τα συστήματα έρχεται να δοκιμαστεί από την προσπάθεια του πρωταγωνιστή να αλλάξει πορεία στη ζωή του και να μπει στην κοινωνία του θεατή. Η κοινωνία αυτή δε, είναι αθέατη. Στην πρώτη ταινία δεν παρουσιάζεται καθόλου, ενώ στις υπόλοιπες παρουσιάζεται μονάχα σαν σκηνικό, με ανθρώπους να κινούνται αμέτοχοι και σπανίως να αντιδρούν σε σκηνές βίας που διεκτυλίσσονται μπροστά τους. Ο John Wick κινείται με όλο και μεγαλύτερη βία ενάντια στον κόσμο του στοχεύοντας διαρκώς ψηλότερα για να κερδίσει την ελευθερία του, ερχόμενος αντιμέτωπος με αντίστοιχους βίαιους μηχανισμούς μιας κοινωνίας, που προσπαθεί να διατηρήσει τη συνοχή της.
Στον κόσμο αυτό τον έλεγχο τον έχει ο υπόκοσμος ενώ υπάρχουν και πολλά στοιχεία που δείχνουν πως έχει και τον έλεγχο της κοινωνίας του θεατή. Οι θεσμοί και τα δομημένα της συστήματα προωθούν μέσω της υποταγής στο ανώτατο διοικητικό όργανο (High Table) την εγκληματικότητα διαμορφώνοντας έτσι έναν ανεστραμμένο κόσμο. Όλοι οι κανόνες δημιουργούν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η εγκληματικότητα εκδημοκρατίζεται και είναι προσιτή σε κάθε μέλος της κοινωνίας αυτής. Το ίδιο το ανώτατο όργανο είναι μια σύνθεση των μεγαλύτερων εγκληματικών οργανώσεων του κόσμου, ώστε να διασφαλίζεται η ειρήνη μεταξύ των οργανώσεων για την απρόσκοπτη λειτουργία τους. Τελικά το μόνο άτομο που η γνώμη του υπερβαίνει το όργανο αυτό, ορίζεται από το High Table και η σημασία του είναι μάλλον μικρή, αφού ο θάνατός του δε σηματοδοτεί τίποτα πάρα τον ορισμό κάποιου νέου στη θέση του.
Στα πλαίσια των υπηρεσιών, η κοινωνία αυτή έχει να προσφέρει σομελιέ όπλων, γιατρούς ειδικευμένους σε τραύματα σφαιρών, ράφτες με αλεξίσφαιρα υφάσματα, ξενοδοχεία – αναπαυτήρια όπου απαγορεύεται η διεξαγωγή οποιασδήποτε δουλειάς και συνεργεία καθαρισμού με ειδίκευση στην εκκαθάριση τόπων εγκλημάτων. Ακόμη το γραφειοκρατικό σύστημα είναι πλήρως οργανωμένο και έτοιμο να εκδώσει με ακρίβεια δευτερολέπτου συμβόλαια θανάτου και να διαχειριστεί τη διάχυση πληροφοριών σε κάθε μέλος της κοινωνίας.
Η αντεστραμμένη κοινωνία μας
Η περιπέτεια του Keanu Reeves τον μεταφέρει σε διάφορα σημεία στον παγκόσμιο χάρτη και μας παρουσιάζει κάθε πτυχή του κόσμου του. Η απεικόνιση της κοινωνίας του θεατή από την αντίθετη πλευρά δείχνει πόσο αδίστακτο μπορεί να είναι ένα όργανο εξουσίας, πώς η υπακοή σε ένα σύστημα με το οποίο διαφωνείς μπορεί να μεταφραστεί σε αδυναμία να φανταστείς κάτι διαφορετικό και πόσο δύσκολο μπορεί να είναι να έρθεις σε αντίθεση με τις νόρμες που σε περιβάλλουν, για να ζήσεις όπως έχεις ονειρευτεί. Τελικά όμως η λεπτομέρεια με την οποία παρουσιάζεται αυτή καταφέρνει να κάνει αυτό που θα έκανε κάθε καρναβαλιστής σε μιά πόλη της Αγίας Γερμανικής Αυτοκρατορίας ή του Γαλλικού Βασιλείου μισή χιλιετία πριν. Να διακωμωδήσει την κοινωνία μέσα στην οποία φτιάχτηκε.
