Το εικονογραφημένο αφήγημα «Προσφυγική Νίκαια» της Κυριακής Παπαθανασοπούλου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Nerdula, αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα του μέσου της δημόσιας ιστορίας που εκλαϊκεύει την ιστορική έρευνα και την καθιστά πιο θελκτική μέσω της προσεγμένης εικονογράφησης. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη μορφή αφήγησης, η οποία ζωντανεύει την ιστορία της Νίκαιας, μιας πόλης που γεννήθηκε από την προσφυγιά και διαμόρφωσε τη σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα των κατοίκων της.
Το αφήγημα εστιάζει στο προσφυγικό βίωμα του 1922, αποτυπώνοντας τις δυσκολίες των ξεριζωμένων Μικρασιατών που έφτασαν στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές στην αρχή του βιβλίου, είναι η παράλληλη αφήγηση της προσφυγικής εμπειρίας του 1922 με εκείνη των σύγχρονων προσφύγων στην Ελλάδα του 2016. Με αυτόν τον τρόπο, η συγγραφέας αποσυνδέει την έννοια της «προσφυγικής ταυτότητας» από το εθνικό αφήγημα, προσφέροντας ένα διαχρονικό μήνυμα αλληλεγγύης και ανθρωπιάς.
Κεντρικό θέμα του έργου είναι η ίδρυση της πόλης της Νίκαιας το 1923, η οποία σηματοδότησε τη δημιουργία του μεγαλύτερου προσφυγικού οικισμού στην Αττική, που ονομάστηκε αρχικά «Νέα Κοκκινιά». Η Κυριακή Παπαθανασοπούλου είναι Δρ. Ιστορίας κι έχει δημοσιεύσει την σχετική της ιστορική έρευνα στο βιβλίο «Προσφυγική Εγκατάσταση στη Νίκαια. Σύλλογοι – Ταυτότητες – Μνήμη» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ασίνη. Στην τεκμηριωμένη επιστημονική της έρευνα βασίστηκε η αφήγηση το κόμικ και γι’ αυτό δεν περιορίζεται μονάχα στην ιστορική καταγραφή των γεγονότων, αλλά επιχειρεί έναν ευρύτερο αναστοχασμό γύρω από την έννοια της προσφυγικής ταυτότητας και των κοινωνικών αγώνων που συνδέονται με αυτήν. Διατρέχοντας τη σταδιακή εξέλιξη της πόλης, από την αρχική εγκατάσταση σε άθλιες συνθήκες, μέχρι την οργάνωση συλλόγων, τη δημιουργία υποδομών και την ενσωμάτωση των προσφύγων στη νέα τους πατρίδα, η Παπαθανασοπούλου πειραματίζεται με την φόρμα της εικονογραφημένης αφήγησης (συναφή με την φόρμα των κόμικς) ως μέσο δημόσιας ιστορίας.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η αφήγηση περί της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών που επιβλήθηκε με τη Συνθήκη της Λοζάνης, λόγω της αποτύπωσης των αντιδράσεων των ίδιων των προσφύγων, οι οποίοι εξέφρασαν τη δυσαρέσκειά τους μέσω ψηφισμάτων. Το αφήγημα έτσι αναδεικνύει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες οι Μικρασιάτες βρέθηκαν να ζουν σε έναν τόπο που αρχικά τους αντιμετώπισε ως ξένους. Σε αυτό το μέρος αναμετράται με μία πτυχή του παρελθόντος διπλά τραυματική, η οποία στο κυρίαρχο εθνικό αφήγημα συχνά παραμένει υπό σκιά, όμως έχει αναδειχθεί τόσο από την ιστορική έρευνα, όσο και από την μυθοπλασία (χαρακτηριστικό παράδειγμα το κόμικ 1923: Εχθρική Πατρίδα του Θανάση Πέτρου).
Η εικονογράφηση του βιβλίου αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της αφήγησης, υιοθετώντας μια κινηματογραφική προσέγγιση που συνδυάζει δυναμικές γωνίες λήψης με ήπιο αφηγηματικό ρυθμό που αντιστοιχεί σε ένα νηφάλιο και τεκμηριωμένο ιστορικό αφήγημα. Την εικονογράφηση ανέλαβαν οι animators Άρης Καπλανίδης και Ηλίας Ρουμελιώτης, οι οποίοι συνεργάζονται στην εταιρεία παραγωγής BrosInArts που βρίσκεται πίσω από γνωστές ταινίες μικρού μήκους, με χαρακτηριστικότερη την βραβευμένη ταινία «Από το Μπαλκόνι» αλλά και το καλτ «Ο Πανίσχυρος Μεγιστάνας των Νίντζα». Αξιοποιώντας την κινηματογραφική εμπειρία τους, βασίστηκαν σε πρωτότυπα σκίτσα εμπνευσμένα από αρχειακές πηγές, εφημερίδες, φωτογραφίες και άλλα ιστορικά τεκμήρια, προκειμένου να προσφέρουν μια οπτική αφήγηση που συμπληρώνει και ενισχύει το κείμενο και καταδεικνύουν την ιστορική του τεκμηρίωση. Επιπλέον, η επιλογή μίας γήινης χρωματικής παλέτας δένει αρμονικά με την αφήγηση, αποτυπώνοντας με ρεαλισμό την ατμόσφαιρα της εποχής.
Η μορφή του εικονογραφημένου αφηγήματος, εν προκειμένω, δεν στοχεύει προνομιακά το παιδικό κοινό, αλλά είναι ένα εργαλείο δημόσιας ιστορίας απευθυνόμενο στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό με ενδιαφέρον για το ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο της συγκρότησης της προσφυγικής ταυτότητας στην περιοχή της Νίκαιας. Η ανάδειξη της Νίκαιας ως τοπόσημου, άλλωστε, έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον για την συγκρότηση της μνήμης και της ταυτότητας των νυν κατοίκων της περιοχής, στους οποίους ήδη έχει παρουσιαστεί το βιβλίο στο κτήριο του Δημαρχείου της Νίκαιας, με την πρωτοβουλία του προσφυγικού συλλόγου «Πανελλήνια Ένωση Εφεσίων». Η συναισθηματική σύνδεση με το αφήγημα ενισχύεται από την προσεγμένη εικονογράφηση, καθιστώντας την ιστορική έρευνα πιο προσιτή και επιδραστική, ακόμα κι αν εξ ανάγκης περιορίζεται στην ανάπτυξη πολύ λιγότερων πορισμάτων της σε σχέση με την ολοκληρωμένη της ιστορική μελέτη.
