Αμερική, Χριστούγεννα του 1971: στη μικρή κωμόπολη Νιου Πρόσπεκτ των Μεσοδυτικών, η οικογένεια Χίλντεμπραντ βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Ο πατέρας Ρας Χίλντεμπραντ, αναπληρωτής ιερέας της τοπικής εκκλησίας της Πρώτης Μεταρρυθμισμένης, προσπαθεί να παραμείνει πιστός στα συζυγικά του καθήκοντα ενόσω ταλανίζεται από ερωτικές φαντασιώσεις υπό τη μορφή της Φράνσις Κοτρέλ, της θελκτικής χήρας ενορίτισσάς του. Η γυναίκα του, Μάριον, βασανίζεται από την άνευ επιτυχίας μάχη της με την απώλεια των περιττών κιλών της, αλλά και από τις ενοχές για την κρυφή ζωή της κατά τα νεανικά της χρόνια, την οποία απέκρυψε από τον σύζυγό της καθ’ όλη τη διάρκεια του έγγαμου βίου της. Αλλά και τουλάχιστον τρία από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας Χίλντεμπραντ βρίσκονται αντιμέτωπα με τις δικές τους, προσωπικές κρίσεις: ο μεγαλύτερος γιός, Κλεμ, προσπαθεί να λάβει μια καίρια απόφαση, όσο η ηθική επιταγή της συνείδησής του συγκρούεται με τις βαθύτερες επιθυμίες του, η μοναδική κόρη της οικογένειας, η όμορφη και δημοφιλής Μπέκι, ερωτεύεται για πρώτη φορά κάποιον που (θα έπρεπε να) είναι εκτός ορίων, και ο ιδιοφυής, έφηβος γιός, Πέρι, παλεύει με τον εθισμό του στα ναρκωτικά και την προϊούσα πορεία της ψυχικής του ασθένειας. Καθένα από τα μέλη της οικογένειας Χίλντεμπραντ βρίσκεται σε ένα ηθικά κρίσιμο σταυροδρόμι, που ενδέχεται να επηρεάσει την έκβαση της υπόλοιπης ζωής του.
Ο σπουδαίος Jonathan Franzen, συγγραφέας δύο τουλάχιστον εκ των Μεγάλων Αμερικανικών Μυθιστορημάτων, της Ελευθερίας και των αριστουργηματικών Διορθώσεων, επέστρεψε μετά από έξι χρόνια λογοτεχνικής σιωπής, με τα Σταυροδρόμια: πρώτο μέρος της τριλογίας με το σημειολογικά εμβληματικό, όσο και μεγαλεπήβολο όνομα A Key to all Mythologies – λογοτεχνικό δάνειο από το Middlemarch της George Eliot, τριλογία που σύμφωνα με τον ίδιο θα καλύπτει αφηγηματικά τα τελευταία 50 χρόνια αμερικανικής ζωής και ιστορίας. Τα Σταυροδρόμια, που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε αριστουργηματική μετάφραση του συστηματικού μεταφραστή του Franzen, Γιώργου – Ίκαρου Μπαμπασάκη, εκτυλίσσονται στις αρχές της κοινωνικοπολιτικά πολύπαθης δεκαετίας του ’70, όπως πάντα στα Μεσοδυτικά, όπως πάντα με αφηγηματικό επίκεντρο την οικογένεια.
Στον πυρήνα του μυθιστορήματος βρίσκεται η αέναη μάχη του Καλού με το Κακό, της αρετής με την αμαρτία και την ακολασία, τόσο με τη χριστιανική/βιβλική όσο και με την ηθική/φιλοσοφική της έννοια. Καθένας από τους ήρωες βρίσκεται στο δικό του Σταυροδρόμι, στο δικό του σημείο μηδέν εσωτερικής μάχης και ενδοσκόπησης, ανάμεσα σε ηθικά επίμεμπτες επιλογές, που όμως θα επιφέρουν ηδονή και υλιστική απόλαυση, και στον δρόμο της ηθικής αγνότητας και αρετής, συχνά συγχεόμενο εντούτοις με τον (θρησκευτικό) κομφορμισμό και την υποταγή στα μικροαστικά προτάγματα.
Ο πατριάρχης Ρας Χίλντεμπραντ αντιμάχεται ανάμεσα στην κοινωνικά και θρησκευτικά επιβεβλημένη αφοσίωση στη σύζυγο και στην οικογένειά του, στην τήρηση του «ου μοιχεύσεις», και στον μαινόμενο πόθο του για μια άλλη γυναίκα – αν, όμως, δεν τον ικανοποιήσει, πώς θα κυριαρχήσει επί της ίδιας του της (αυτό)ματαίωσης; Η μητέρα, Μάριον, αισθάνεται διαρκώς ενοχές, για τα ζαχαροκούλουρα που βουλιμικά καταβρόχθισε, για την ψυχική ασθένεια και την κρυφή ζωή που επί σειρά ετών κράτησε κρυφή από την οικογένειά της, για το αβαθές πηγάδι των καταπιεσμένων επιθυμιών της. Ο μεγαλύτερος γιός της οικογένειας, Κλεμ, αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην προσταγή κατάταξης στον στρατό και θητείας στον πόλεμο του Βιετνάμ, προσταγή τόσο κοινωνική εν μέσω της περιρρέουσας ατμόσφαιρας αντικομμουνισμού, μιλιταρισμού και πατριωτικού καθήκοντος, όσο και εσώτερη και συνειδησιακή, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να τιθασεύσει τις ζωώδεις επιθυμίες του, που τον επιτάσσουν να περνά όλο του τον χρόνο κάνοντας σεξ με τη Σάρον, την πρώτη του φιλενάδα. Η μοναδική κόρη των Χίλντεμπραντ, Μπέκι, είναι η αρχετυπική έφηβη Αμερικανίδα, λαμπερή, όμορφη και δημοφιλής μαζορέτα – όμως, ο έρωτας που αισθάνεται για τον δεσμευμένο Τάνερ Έβανς θα την αναγκάσει να πάει κόντρα στα χριστιανικά πιστεύω της και στα ιδανικά αγνότητας, αυτοθυσίας και ηθικής με τα οποία έχει γαλουχηθεί. Πιο βασανισμένος όλων, ο ιδιοφυής γιός Πέρι παλεύει με τις αϋπνίες του, με ένα μυαλό φουρτουνιασμένο και με την επιτακτική ανάγκη καταστολής του μέσα από την καταπραϋντική οδό των ναρκωτικών, αλλά και με την επιτεινόμενη μοναξιά και απομόνωση που νιώθει εντός των στενών τειχών της οικογενειακής εστίας, με μοναδική εξαίρεση τον μικρούλη αδελφό του, Τζάντσον, τον οποίο όμως αισθάνεται ότι διαρκώς απογοητεύει.
Όλα τα μέλη της οικογένειας Χίλντεμπραντ προσπαθούν να πράξουν το Καλό, το ορθό και το ενάρετο, να κυριαρχήσουν επί των ορμεμφύτων τους (και, ίσως, επί της εγγενούς κακίας τους) και να πράξουν αλτρουιστικά, με γνώμονα τις χριστιανικές εντολές περί καλοσύνης. Όμως, το θεμελιώδες φιλοσοφικό ερώτημα επανέρχεται – οι ενάρετες πράξεις παραμένουν τέτοιες όταν ιδιοτελή κίνητρα κρύβονται πίσω τους, η ηθική αξία τους μένει αλώβητη όταν αυτοσκοπός είναι, αποκλειστικά, η άφεση αμαρτιών και η λύτρωση;
Στο κέντρο της αφήγησης βρίσκονται τα Σταυροδρόμια, η χριστιανική ομάδα νέων της ενορίας που διοικείται από την ηγετική, σχεδόν μεσσιανική, φιγούρα του Ρικ Άμπροουζ, αιώνιας νέμεσης του πατέρα Ρας και πηγή της ταπείνωσής του όταν προ τριετίας εκδιώχθηκε από την ομάδα, μια ταπείνωση και πικρία που συνέχισε όλα αυτά τα χρόνια να κουβαλά, ως άλλον σταυρό. Τα παιδιά της οικογένειας Χίλντεμπραντ αξιοποιούν ποικίλους τρόπους και μεθόδους για να εναντιωθούν στον πατέρα τους, και έτσι να παραβούν τη θεμελιώδη χριστιανική εντολή, παύοντας να τιμούν τους γεννήτορές τους: ο Πέρι και η Μπέκι εγγράφονται στα Σταυροδρόμια, πράξη προδοσίας και αψηφισιάς προς τον πατέρα τους, ο Κλεμ ζητεί να υπηρετήσει στο Βιετνάμ, ως πράξη αντίδρασης στις φιλειρηνικές, αντιιμπεριαλιστικές πολιτικές απόψεις του υπέρμαχου των πολιτικών δικαιωμάτων Ρας. Όλα τα μέλη της οικογένειας βασανίζονται από νευρώσεις και συμπλέγματα, απότοκα των μεταξύ τους προσωπικών σχέσεων και των ρόλων που έχουν αναλάβει εντός του οικογενειακού πλαισίου, και εξεγείρονται, παιδιάστικα και αντιδραστικά, απέναντι σε ό,τι τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας εκπροσωπούν, καθρεφτίζοντας και αντανακλώντας τις αντιφάσεις και αγκυλώσεις της αρχετυπικής αμερικανικής οικογένειας.
Η εύθραυστη αρρενωπότητα ως θεματική που καθορίζει και χαρακτηρίζει το έργο του Franzen είναι παρούσα και εδώ: άνδρες που αντικρίζουν τις γυναίκες απλώς ως αντικείμενο πόθου και συναναστρέφονται μαζί τους αμιγώς εργαλειακά, με απώτερο στόχο την ικανοποίηση του πόθου αυτού. Στον Franzen (και ίσως στην πατριαρχία εν γένει), η ανδρική ταυτότητα ορίζεται και διατρανώνεται μέσα από την κατάκτηση των γυναικείων σωμάτων και την επιτέλεση της αρρενωπότητας, ευνουχίζεται μέσα στα δεσμά του γάμου – ο Ρας παρομοιάζει τον εαυτό του με το ομοίωμα ενός ευνουχισμένου ταύρου – , επανακτάται κάλπικα μέσα από την απιστία και τις εξωσυζυγικές σχέσεις, εκτονώνεται μέσα από τη βία, την οργή και την αρσενική ανταγωνιστικότητα.
Όμως, η ειδοποιός διαφορά στα Σταυροδρόμια είναι η θέση που κατέχει η γυναίκα εδώ: ο Franzen δεν την τοποθετεί σε θέση υποδεέστερη, ως μείζων αιτία όλων των κριμάτων των ανδρικών χαρακτήρων, αλλά αντιθέτως τη μεταχειρίζεται τρυφερά, με ευαισθησία και έναν εγγενή σεβασμό. Ο χαρακτήρας της Μάριον είναι ο πιο σάρκινος απ’ όλους, η αδιάκοπη μάχη της με την αυτοεικόνα της, με τους έμφυλους ρόλους ως σύζυγος και μητέρα, με μια νιότη βουτηγμένη στις τύψεις και την ενοχή, είναι συνταρακτικά καλογραμμένη και ρεαλιστική. Η Μπέκι αψηφά όσα αναμένει η οικογένεια και η θρησκεία της από εκείνη και κυνηγά αυτό που θέλει, ενώ ακόμα και η χήρα Φράνσις Κοτρέλ, δευτερεύων χαρακτήρας στην ιστορία, αρχίζει να αμφισβητεί την ανδρική παρουσία στη ζωή της και να συνειδητοποιεί ότι οι σχέσεις που σύναπτε έως τότε με άνδρες ήταν χειριστικές και εξουσιαστικές, ενώ όλοι οι γυναικείοι χαρακτήρες δείχνουν να επηρεάζονται από τις, τότε ριζοσπαστικές, διδαχές περί φεμινισμού και γυναικείας ανεξαρτησίας. Ο Franzen φαίνεται να προσπαθεί να συμβαδίσει με το κλίμα της εποχής του και να αφήνει πίσω, έστω εν μέρει, την εστίασή του αποκλειστικά στο λευκό ετεροφυλόφιλο αρσενικό και τις ματαιώσεις του, για μια αφήγηση πιο πολυπρισματική και συμπεριληπτική της γυναικείας ματιάς.
Ο Franzen αναλύει, επίσης, τη θεματική της ταυτότητας, του αληθινού, αυθεντικού εαυτού σε αντίστιξη με τα προσωπεία που προβάλλονται στον έξω κόσμο: κανένα από τα μέλη της οικογένειας Χίλντεμπραντ δεν γνωρίζει πραγματικά τα υπόλοιπα, όλοι τους είναι ενδεδυμένοι τον μανδύα της ευπρέπειας και οικογενειακής ευημερίας, πίσω από τον οποίο όμως ελλοχεύουν διπλές ζωές, μυστικά καλά κρυμμένα, η βαθύτερη ουσία της ίδιας τους της ύπαρξης δίχως εξωραϊσμούς. Αλλά σταδιακά, κατά τη διάρκεια λίγων μόνο 24ωρων τα Χριστούγεννα του 1971 και όσο ο Franzen ξεδιπλώνει αριστοτεχνικά την αφήγησή του, οι μάσκες πέφτουν, το περίβλημα της σύνεσης και του καθωσπρεπισμού αποβάλλεται, οι Χίλντεμπραντ αρχίζουν να επιδίδονται πολλαπλώς σε λεκτικούς διαξιφισμούς, σε αντεγκλήσεις και σε εκ βαθέων εξομολογήσεις, και ο αληθινός εαυτός τους αρχίζει να αναδύεται. Αυτό που πραγματικά αναζητούν είναι η απαγκίστρωση από το καταπιεστικό κουκούλι των κοινωνικών προσταγών, της κοσμικής ματαιοδοξίας και των κρυφών επιθυμιών, η Ελευθερία.
Καθένα από τα δύο μέρη του βιβλίου εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια μιας γιορτής, βαρύνουσας σημασίας τόσο για τον χριστιανισμό όσο και για τη συνοχή του ίδιου του θεσμού της οικογένειας. Όμως, ενώ στο πρώτο μέρος, τα Χριστούγεννα, οι Χίλντεμπραντ ακόμα βρίσκονται εν μέσω του κυκλώνα της ηθικής κρίσης και προσπαθούν απέλπιδα να βγουν αλώβητοι από αυτόν, στο δεύτερο μέρος, το Πάσχα, η οικογένεια έχει ήδη κατακερματιστεί, οι συνεκτικοί δεσμοί της έχουν διαρραγεί και το καθένα από τα μέλη της απλώς περιμένει τη νομοτελειακή συντριβή – και την επικείμενη λύτρωση/Ανάσταση. Στα Σταυροδρόμια, η χριστιανική πίστη και η οργανωμένη θρησκεία απασχολούν επισταμένως τον Franzen, ως συνεκτικό κομμάτι της αμερικανικής ταυτότητας, μια θεματική όμως που δεν αφορά τόσο τον Έλληνα αναγνώστη και καταλήγει μερικές φορές κουραστική, ιδίως όταν ο Franzen καταπιάνεται λεπτομερειακά με τα ήθη και την κουλτούρα προτεσταντών, μενονιτών και λοιπών θρησκευτικών σεκτών, ξένων στην ελληνική πραγματικότητα. Ίσως μάλιστα και αυτή η θεματολογική προσήλωση να είναι ο λόγος που τα Σταυροδρόμια πλησιάζουν, σχεδόν εφάπτονται, όμως ποτέ δεν αγγίζουν τη λογοτεχνική αρτιότητα και μεγαλοφυία των (οικουμενικότερων) Διορθώσεών του.
Στο ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο της αφήγησης, βρίσκεται το Βιετνάμ, οι ειρηνιστικές πορείες, οι χίπηδες και το κίνημα της αντικουλτούρας, η διεκδίκηση των πολιτικών δικαιωμάτων, μια ολόκληρη περίοδος που σημάδεψε ανεξίτηλα την αμερικανική ιστορία. Οι φυλετικές αναταραχές βρίσκονται σε σημείο βρασμού, η κατάσταση μεταξύ λευκών και έγχρωμων είναι συγκρουσιακή, και ο Franzen την αξιοποιεί για να θίξει και να στηλιτεύσει το λευκό προνόμιο, το virtue signaling και την υποκριτική αίσθηση ανωτερότητας πίσω από τη φιλανθρωπία και τη συγκαταβατική αντιμετώπιση των φτωχών και αναξιοπαθούντων πολιτών, τόσο των μαύρων όσο και των ιθαγενών Αμερικανών, από τους οικονομικά εύρωστους λευκούς των προαστίων – μια κοινωνική ομάδα στης οποίας τη ματαιοδοξία και τις αντιφάσεις έχει εντρυφήσει ο Franzen.
Διάχυτη στις σελίδες του βιβλίου είναι η ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ συντηρητισμού και ριζοσπαστισμού, μεταξύ του χριστιανικού δόγματος και των διδαχών του κινήματος των χίπηδων, μιας νεοαφιχθείσας, εναλλακτικής κουλτούρας που ωθεί τους νέους στην αντίδραση, την ενεργό συμμετοχή στις πολιτικές διαδηλώσεις, αλλά και στην, ενίοτε καταστροφική, χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. O Franzen ασχολείται και με τις αναταράξεις της εφηβικής ψυχής εν γένει, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα και απογοητεύσεις, αλλά και την ερεθιστική όσο και τρομακτική σεξουαλική αφύπνιση, με έναν ρομαντισμό και μια τρυφερότητα ανοίκειο στη λογοτεχνία του, αλλά καθ’ όλα ευπρόσδεκτο.
Σε αυτό το πυκνογραμμένο, πληθωρικό, χορταστικό μυθιστόρημα των 700 σελίδων, ο Jonathan Franzen αποδεικνύει για άλλη μια φορά τη μαστοριά του στην οικοδόμηση ενός πλήρους και αυθύπαρκτου λογοτεχνικού σύμπαντος, μικροσκοπικά εντός μιας αρχετυπικής αμερικανικής οικογένειας των Μεσοδυτικών, με τις νευρώσεις, τις κρυφές επιθυμίες και τις ενοχές της, και μακροσκοπικά με μια τοιχογραφία ολάκερης της Αμερικής, αφορμώμενος αυτήν τη φορά από την ταραχώδη δεκαετία του ’70. Ο Franzen, με μπαλζακική προσήλωση, προσφέρει αφειδώς ενδελεχείς λεπτομέρειες για τους ήρωές του, το παρελθόν και το υπόβαθρό τους, τις ενδότερες σκέψεις και επιθυμίες τους και τη μεταξύ τους διαλεκτική, καταφέρνοντας έτσι να δημιουργήσει μια οικογένεια με σάρκα και οστά, ρεαλιστική και αυθεντική μέσα στις ατέλειές της, το ανεστραμμένο είδωλο της ειδυλλιακής αμερικανικής οικογένειας.
Πλούσια αμερικανική εποποιία, αποκαθήλωση της Αγίας Αμερικανικής Οικογένειας και ταυτόχρονα οικουμενική κάτοψη της ανθρώπινης ψυχής, τα Σταυροδρόμια είναι ένα κομψοτέχνημα, ένα υποδειγματικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα, και το πρώτο μέρος ενός φιλόδοξου, πλουραλιστικού οικοδομήματος δια χειρός του, ίσως, μεγαλύτερου εν ζωή Αμερικανού συγγραφέα. Ο Franzen κατέχει το κλειδί για κάθε μυθολογία, αμερικανική, κοινωνιολογική, θρησκευτική, πανανθρώπινη, και αφήνει με τούτο εδώ το βιβλίο ένα ακόμα λιθαράκι στην παρακαταθήκη της σπουδαίας λογοτεχνίας του.
