Είναι αρκετά δύσκολο να συλλάβει κανείς την κληρονομία του Σταν Λι, σε όλη της την έκταση και τις αντιφάσεις. Κυκλοφορεί ήδη μία σειρά από αξιόλογα (και μη) κείμενα που περιλαμβάνουν βιογραφικά στοιχεία καθώς και λίστα με τους δεκάδες χαρακτήρες που δημιούργησε. Αυτή είναι η πλευρά που κυριαρχεί χωρίς όμως να λείπουν και άλλες αναφορές. Έχουν γραφτεί αρκετά κείμενα που ορθότατα αναδεικνύουν την πιο σκοτεινή πλευρά του έργου του Σταν Λι, την υποτίμηση της συμβολής των συν-δημιουργών του στην ανάπτυξη και καθιέρωση του σύμπαντος της Marvel, υποτίμηση για την οποία ευθύνεται η ίδια η εταιρεία, τα ΜΜΕ αλλά και ως ένα βαθμό, ο ίδιος ο Σταν Λι. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια είχαν εμφανιστεί καταγγελίες για σεξουαλική παρενόχληση εργαζομένων που φρόντιζαν τον 95χρονο Σταν Λι. Οι συγκεκριμένες καταγγελίες υποτιμήθηκαν εξαρχής, καθώς πολλοί επικαλέστηκαν την ηλικία του δημιουργού ως παράγοντα που τον αθωώνει. Η τάση εξιδανίκευσης του Σταν Λι προϋπήρχε του θανάτου του και πλέον φαίνεται να ενισχύεται σε τέτοιο βαθμό που να θεωρείται ότι οποιοσδήποτε αναφέρει αυτά τα ζητήματα, προσβάλλει τη μνήμη του. Η ζωή και του έργο του αποτελούνται από μία σύνθεση όσων αναφέραμε –και πολλών ακόμα- και δεν ωφελεί σε τίποτα το να παραβλέπονται ορισμένες πλευρές προκειμένου να μη στραπατσαριστεί ο μύθος του. Ωστόσο, σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να επικεντρωθούμε στα στοιχεία εκείνα του έργου του που τον καθιστούν σημαντικό μέχρι σήμερα για τον κόσμο των κόμικ αλλά και ολόκληρη τη μαζική κουλτούρα.
Γράφτηκε πολλές φορές αυτές τις εβδομάδες ότι το έργο του ήταν «αξεπέραστο». Χρειάζεται μία εξέταση παραπάνω αυτή η έκφραση. Αν αυτό σημαίνει ότι είναι ο «πατέρας του υπερ-ηρωικού κόμικ», όπως επίσης γράφτηκε, είναι σίγουρα λανθασμένο. Υποτιμά το έργο των πραγματικών πρωτοπόρων της δεκαετίας του ’30, τους δημιουργούς των Batman, Superman, Captain America, Namor και πολλών άλλων. Από την άλλη, αν κάποιος εννοεί ότι οι ιστορίες του είναι αξεπέραστες, επίσης είναι ανακριβής. Χωρίς να θέλουμε να τις υποτιμήσουμε, θεωρούμε κάπως δεδομένο ότι ήδη από τη δεκαετία του ’80, αν όχι νωρίτερα, τα σενάρια του Σταν Λι είχαν ξεπεραστεί από μία νέα γενιά δημιουργών που μεγαλούργησε με τους ήρωες του. Δεν είναι τυχαίο ότι στις εκατοντάδες λίστες που κυκλοφορούν με τις «καλύτερες ιστορίες του Spider-Man/ Iron Man/ των X-Men κλπ» σπάνια θα βρεθεί μέσα σε αυτές κάποιο σενάριο του Σταν Λι από τη δεκαετία του ’60. Συνήθως, αν τρυπώσει κάποιο, θα είναι το εξαιρετικό Spider-Man #33 ή το Galactus Trilogy (Fantastic Four, #48-50). Ωστόσο, οι ιστορίες που αντέχουν στο χρόνο και διαβάζονται μέχρι σήμερα, γίνονται ταινίες και συζητιούνται μεταξύ των φαν είναι αυτές των μεταγενέστερων δεκαετιών, οι οποίες συνδέθηκαν με μία ιδιαίτερη διαδικασία «ωρίμανσης» των υπερ-ηρωικών κόμικ. Ωστόσο, ο Σταν Λι άφησε παρακαταθήκη κάτι πολύ σημαντικότερο από κάποια δυνατά σενάρια καθώς καλλιέργησε τα βασικά αφηγηματικά μοτίβα που σφραγίζουν την πορεία των κόμικ -και όχι μόνο- μέχρι σήμερα.
Δεν δημιούργησε απλά χαρακτήρες με κάποιες εντυπωσιακές δυνάμεις. Δεν είναι απλά ότι έκανε τους υπερ-ήρωες «ανθρώπινους», δηλαδή αδύναμους όχι απλά απέναντι σε κρυπτονίτες, αλλά απέναντι σε πραγματικές δυσκολίες με τις οποίες ταυτίστηκαν οι αναγνώστες του. Κατάφερε να δημιουργήσει κάποια ορισμένα πλαίσια ιστοριών που μέχρι σήμερα εμπνέουν νέους δημιουργούς να τα ανανεώνουν διαρκώς, διατηρώντας τις βασικές αρχές τους. Ίσως το πιο καλό παράδειγμα αυτού να είναι ο Spider-Man και ο κόσμος που στήθηκε γύρω του. Έφηβοι χαρακτήρες υπήρχαν στα κόμικ ήδη από τη δεκαετία του ’40 (Bucky, Robin). Όμως ο Σταν Λι έκανε έναν έφηβο πρωταγωνιστή και έβαλε, σχεδόν ισότιμα, ως αντιπάλους του τους διάφορους villain καθώς και τις δυσκολίες της ηλικίας αλλά και ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο των προαστίων της Νέας Υόρκης. Ο Peter Parker πρέπει να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής του υπερ-ήρωα, του μαθητή (που υφίσταται bullying, μεταξύ άλλων), του περιστασιακά εργαζόμενου. Το βασικό αξίωμα των περιπετειών του είναι ότι ποτέ δεν μπορεί να επιτύχει σε όλα, με αποτέλεσμα κάθε μικρή ή μεγάλη επιτυχία να συμβαδίζει με κάποιου είδους φιάσκο σε ένα άλλο πεδίο της ζωής του. Η αρχή αυτή διατηρήθηκε ακόμα και όταν ο πρωταγωνιστής μεγάλωσε, αποφοίτησε από το πανεπιστήμιο και έφτασε σήμερα να είναι ένας νεαρός εργαζόμενος που ψάχνει δουλειές στις εφημερίδες της Νέας Υόρκης (έκανε ένα μικρό διάλλειμα, όταν έζησε ως εκατομμυριούχος αλλά προσπαθούμε να το ξεχάσουμε…). Όμως οι βασικές αρχές της αφήγησης παραμένουν ίδιες και με έναν περίεργο τρόπο είναι επίκαιρες και το 2018, στο βαθμό που αντιστοιχούν στη ζωή μίας νεολαίας που είναι διαρκώς στο μεταίχμιο, δυσκολεύεται να οργανώσει τη ζωή της και νιώθει ότι κάθε μικρό βήμα μπροστά συνοδεύεται από μεγάλη προσπάθεια και θυσίες. Πέρα από τη δεδομένη πίεση της Marvel για εμπορικό ξεζούμισμα του Spider-Man, είναι αυτός ο πυρήνας της ιστορίας του που έχει οδηγήσει να βγουν περισσότερα από 800 τεύχη Amazing Spider-Man και συνολικά, αν αθροίσουμε τα διαφορετικά περιοδικά, κάποιες χιλιάδες τεύχη με παραλλαγές αυτού του μοτίβου. Η ύπαρξη ενός μαύρου Spider-Man, γυναικών διαφόρων ηλικιών που παίρνουν τον τίτλο Spider-Woman, με πιο επιτυχημένη την Spider-Gwen του 2015 πιστοποιεί τη δύναμη της αρχικής ιδέα του Σταν Λι.
Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και με διάφορους άλλους χαρακτήρες. Ο Daredevil αποτελεί το υπόδειγμα ενός χαρακτήρα στον οποίο η δύναμη και η αδυναμία είναι αξεδιάλυτα δεμένες και τον καθιστούν μία σύγχρονη τραγική φιγούρα. Έσπασε για πάντα το πρότυπο του υπεράνθρωπου με την αχίλλειο πτέρνα για να φτιάξει μία νέα μορφή ήρωα, η οποία ταιριάζει πολύ περισσότερο στις σύγχρονες μητροπόλεις. Από την άλλη, ο Tony Stark/Iron Man –που δημιουργήθηκε, αρχικά, ως προσπάθεια του Σταν Λι να «τσιγκλίσει» τους χίπις- μετατράπηκε σε μία κεντρική μορφή ενός ισχυρού προσώπου που συνδυάζει αλαζονεία, εξαιρετικές ικανότητες και μία διάθεση προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο που συμβαδίζει πάντα με τις ενοχές για κάποια άλλη πράξη του — στην περίπτωση του Iron Man με τις πωλήσεις όπλων. Είναι μια μορφή που αντιστοιχεί ταυτόχρονα στον Ψυχρό Πόλεμο αλλά και στις σύγχρονες συγκρούσεις στις οποίες πρωταγωνιστούν οι ΗΠΑ. Για αυτό το λόγο η μεταφορά του στη μεγάλη οθόνη το 2008 μετέφερε με μεγάλη ευκολία το origin story από το Βιετνάμ στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στο Αφγανιστάν στις αρχές του 21ου αιώνα, διατηρώντας την ίδια δομή ιστορίας και ανάπτυξης του χαρακτήρα.
Πολύ περισσότερο, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι ενώ ο ίδιος ο Σταν Λι δεν εξέφρασε ποτέ τη διάθεση να δημιουργήσει κόμικ με έντονο πολιτικό χαρακτήρα, έχτισε το βασικό πλαίσιο μεταφοράς κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων στην ποπ κουλτούρα. Με τους X-Men σχολίασε το κίνημα των μαύρων για τα πολιτικά δικαιώματα, τις διαφορετικές τάσεις τους όπως τις αντιλαμβανόταν ο ίδιος αλλά και τη στάση του κράτους απέναντί τους. Ουσιαστικά καθιέρωσε τον φιλελεύθερο τρόπο με τον οποίο ένα μεγάλο κομμάτι των δημιουργών της μαζικής κουλτούρας προσεγγίζουν φαινόμενα κοινωνικής ανισότητας, στηρίζοντας αιτήματα δικαιοσύνης, διατηρώντας, ταυτόχρονα, αποστάσεις από αυτό που θεωρούν ως πιο «εξτρεμιστιστικές» τάσεις του κάθε κινήματος. Ο Magneto, ο αντίπαλος των X-Men αποτελεί τον τρόπο του Σταν Λι να προειδοποιήσει για μορφές διαμαρτυρίας που θεωρεί ότι «χάνουν το δίκιο τους». Την ίδια στιγμή, τα Sentinel, τα ρομπότ που παράγει η στρατιωτική βιομηχανία με κρατική χρηματοδότηση για να κυνηγήσουν τους μεταλλαγμένους, αποτελούν ένα πιο ριζοσπαστικό σχόλιο στο πώς αντιμετωπίστηκαν κατασταλτικά οι αγώνες ενάντια στον ρατσισμό. Παρά τις διαφωνίες μας με τη μεσοβέζικη θέση του Σταν Λι που αδικεί, συγκεκριμένα, τους Μαύρους Πάνθηρες και, γενικότερα τις πιο ριζοσπαστικές τάσεις μέσα στα κινήματα των 60s, δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε την τεράστια επίδραση που είχε η δημιουργία του. Οι X-Men αποτελούν μέχρι σήμερα σύμβολά ενάντια στο ρατσισμό, έχοντας ενσωματώσει, μέσα από μία εξέλιξη δεκαετιών, στοιχεία κριτικής στη γυναικεία καταπίεση και τείνουν να αποτελέσουν το γενικό παράδειγμα φανταστικών χαρακτήρων που αντιστέκονται σε κάθε μορφή διάκρισης. Τα βασικά μοτίβα τους έχουν εμπνεύσει μία σειρά από αντίστοιχα πολιτικά σχόλια μέσα στη μαζική κουλτούρα.
Παρομοίως, ο χαρακτήρας του Hulk συνδυάζει ένα προσωπικό δράμα, μία ιδιαίτερα αντιφατική προσωπικότητα με την –όχι και τόσο έμμεση- κριτική σε ένα σύστημα μίντια, στρατού και πολιτικών στελεχών που αντιλαμβάνονται με εργαλειακό τρόπο τους ανθρώπους είτε ως χρήσιμα εξαρτήματα στα σχέδια τους, είτε ως αντιπάλους που πρέπει να αφανιστούν με κάθε τρόπο. Ο Hulk ενέπνευσε μία σειρά από ιστορίες για ανθρώπους που είναι πολύ περισσότερα από αυτό που δείχνουν αλλά και μία οξεία κοινωνική κριτική. Αποτελεί έναν αρχετυπικό ήρωα του 20ου αιώνα όπως και οι περισσότεροι από όσους επινόησε ο Σταν Λι.
Υπό αυτή την έννοια, η κληρονομία που αφήνει είναι πολύ μεγαλύτερη και ευρύτερη και υπερβαίνει τον κόσμο των κόμικ ή των σύγχρονων δημοφιλών υπερ-ηρωικών ταινιών, σε κάθε μία από τις οποίες είχε τη δική του παρουσία, για λίγα δευτερόλεπτα κάθε φορά. Η σύγχρονη μυθοπλασία –και ειδικά η επιστημονική φαντασία- βρίσκονται σταθερά υπό τη σκιά του Σταν Λι και του έργου του. Νεότεροι δημιουργοί, χωρίς να έχουν ποτέ ασχοληθεί συστηματικά με τα κόμικ του, επηρεάζονται βαθύτατα από αυτά εξ αντανακλάσεως. Και αν καμία φορά δυσανασχετούμε με τη μετατροπή σε κλισέ τόσων, αρχικά ευρηματικών και γόνιμων, αφηγηματικών σχημάτων, πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι δεν ευθύνεται ο Σταν Λι για αυτό. Θα χρειαστούν νέοι Σταν Λι και Κίρμπυ και Ντίτκο για να αναγεννηθεί η δημιουργικότητα και να χτίσει νέους κόσμους, εξίσου πλούσιους και πρωτότυπους με το σύμπαν της Marvel της δεκαετίας του ‘60 . Ίσως το σημαντικότερο όλων, όμως, να είναι ότι θα χρειαστεί μία νέα κοινωνική πραγματικότητα για ένα νέο άλμα στη συλλογική φαντασία μας.
