Μια είδηση που έκανε αίσθηση τον τελευταίο καιρό ήταν η λογοκρισία των σκίτσων πολλών Ελλήνων γελοιογράφων από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τα διάφορα “Je suis” προσπαθούν να μας πείσουν κατά καιρούς ότι οι ανελεύθερες συμπεριφορές έρχονται μόνο από άλλους πολιτισμούς, μακριά απ’ την Ευρώπη, οι οποίοι συχνά ταυτίζονται συλλήβδην με τρομοκράτες (βλ. Ισλαμ). Τα Χ δίπλα σε γελοιογραφίες που ασκούν κριτική στην ΕΕ δείχνουν απ’ την άλλη το πόσο “ελεύθερη” είναι τελικά η δημόσια έκφραση στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Σχετικά με αυτό το θέμα και τις διάφορες προεκτάσεις του συνομιλήσαμε, στη συνέντευξη που βρίσκεται στη συνέχεια, με τον Πάνο Ζάχαρη, τον οποίο ευχαριστούμε πολύ για τον χρόνο και τη διάθεσή του!
1. Το θέμα μας είναι η πολυσυζητημένη λογοκρισία σκίτσων Ελλήνων καλλιτεχνών στην έκθεση γελοιογραφίας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ας το πάρουμε όμως από λίγο πιο πίσω. Στην έκθεση «Sweet Europe» στο Σύνταγμα που αφορούσε ξανά το θέμα της ΕΕ, υπήρξαν επίσης αντιδράσεις από κάποια ΜΜΕ, αλλά ήταν προφανές ότι κάτι διαφορετικό γινόταν εκείνες τις μέρες στην πόλη. Μπορείς να μας μεταφέρεις το κλίμα και την εμπειρία σου από την έκθεση;
Η έκθεση Sweet Europe, τμήμα της οποίας έφαγε το μεγαλοπρεπέστατο Χ, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα μεγάλο debate για την Ευρώπη, στο οποίο συμμετείχαν Έλληνες και Άγγλοι δημιουργοί, αλλά και χιλιάδες επισκέπτες. Δεν υπήρξε ομοφωνία. Τόσο εμείς με τα σκίτσα μας, όσο και οι επισκέπτες με τα σχόλια και τις αντιδράσεις τους, συμφωνήσαμε, διαφωνήσαμε, τσακωθήκαμε ακόμα ακόμα… Αν μη τι άλλο όμως κουβεντιάσαμε σε μια γλώσσα διεθνή, δημοφιλή και εύληπτη. Φαίνεται πως η δυνατότητα που μας δόθηκε να μοιραστούμε τις εικονογραφημένες σκέψεις μας με τόσο πολλούς εργαζόμενους, φοιτητές ακόμη και τουρίστες ενόχλησε πάρα πολύ. Άλλο πράγμα να θίγεις τα ιερά και τα όσια στη γωνίτσα της εφημερίδας σου, κι άλλο στο Σύνταγμα ή τις Βρυξέλλες. Υπήρχαν λοιπόν συντονισμένα δημοσιεύματα που μετέφεραν δυσφορία κύκλων και προσώπων και μια προσπάθεια να παρουσιαστούμε ως μια χούφτα ατάλαντοι περιθωριακοί ευρωσκεπτικιστές, κάτι που οποιοσδήποτε ήρθε στην Έκθεση διαπίστωσε πως απείχε πολύ από την πραγματικότητα.
2. Τα τελευταία χρόνια η ΕΕ αποδεικνύει όλο και περισσότερο το αντιδραστικό της πρόσωπο, είτε στηρίζοντας ανοιχτά την φασιστική κυβέρνηση στην Ουκρανία, είτε πνίγοντας πρόσφυγες στο Αιγαίο κλπ. Πώς σχολιάζεις αυτά τα γεγονότα; Θεωρείς ότι είναι κάτι παροδικό και τυχαίο;
Προτιμώ όλα αυτά να τα σχολιάζω με τη δουλειά μου, όπως και οι περισσότεροι από εμάς. Προσωπικά ωστόσο θεωρώ αθώο στα όρια της αφέλειας κάποιον που θεωρεί αυτά τα φαινόμενα παροδικά ,τυχαία ή αποτέλεσμα εκτροπής. Η άποψη αυτή είναι ίσως ακόμη αντιδημοφιλής, ωστόσο πιστεύω βαθιά πως η ΕΕ δεν λοξοδρόμησε, αλλά απλώς αποκαλύφθηκε. Η κρίση έβγαλε στην επιφάνεια τον χαρακτήρα της ως ένα περίκλειστο μεσαιωνικό κάστρο, με πρίγκιπες, ιεροεξεταστές και εκατομμύρια δουλοπάροικους που αργοπεθαίνουν μέσα κι έξω από τα τείχη της. Οι αυταπάτες γκρεμίζονται, μένει να δούμε πότε θα γκρεμίσουμε και τα τείχη.
3. Η πολιτική γελοιογραφία φαίνεται να ενοχλεί τα τελευταία χρόνια, με αποκορύφωμα ίσως την περίπτωση του Charlie Hebdo. Επίσης εσύ παρομοιάζεις την λογοκρισία με την Ιερά Εξέταση. Τελικά υπάρχουν όρια στο δημόσιο λόγο και στη σάτιρα;
Η σάτιρα ανέκαθεν ενοχλούσε τους «πάνω», άλλωστε πάντα σε εκείνους στόχευε. Πιστεύω πως τα τελευταία χρόνια ωστόσο, η ίδια η πραγματικότητα και η όξυνση των αντιθέσεων μας «αναγκάζει» να μιλάμε για τα Μεγάλα. Όσο η σάτιρα παύει να ξύνει επιδερμικά την επικαιρότητα αλλά αρχίζει να πλησιάζει το κόκαλο της πολιτικής και οικονομικής πραγματικότητας, τόσο ενοχλητικότερη γίνεται. Κατά συνέπεια αφήνουν στην άκρη τα προσχήματα και απαντούν με όσα μέσα διαθέτουν.
Η συζήτηση περί ορίων στο δημόσιο λόγο είναι μεγάλη και ομολογώ πως αδυνατώ να τοποθετηθώ ολοκληρωμένα. Μια γενική τοποθέτηση είναι πως η σάτιρα δεν μπορεί να βουτιέται στη χλωρίνη, ωστόσο διαφωνώ με την πρόκληση ως αυτοσκοπό. Παραδέχομαι πως προσωπικά κρίνω κατά περίπτωση. Βαραίνει στην κρίση μου το τι θες να πεις περισσότερο από τον τρόπο που το λες. Σε κάθε περίπτωση όμως ο κάθε είδους ρατσισμός, η «ευκολία» στο χιούμορ και οι χοντράδες δεν δικαιολογούνται στο όνομα καλών, αριστερών ή αγωνιστικών προθέσεων.
4. Η Λέσχη Ελλήνων γελοιογράφων έβγαλε ήδη ανακοίνωση για τα γεγονότα. Πώς σχεδιάζετε να κινηθείτε από εδώ και πέρα?
Πέρα από την ανακοίνωση, έχουν γίνει μια σειρά ενέργειες τόσο εδώ, όσο και στο εξωτερικό. Υπήρξε παρέμβαση της ΕΣΗΕΑ σε διεθνείς δημοσιογραφικές οργανώσεις, επιστολή Άγγλου συναδέλφου στην ομοεθνή Κοσμήτορα που απέρριψε τα σκίτσα, παρέμβαση στον Πρόεδρο του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου… Δεν παραιτούμαστε από το να πραγματοποιηθεί η Έκθεση –προφανώς ως έχει, όχι πετσοκομμένη- στις Βρυξέλλες και σε άλλες πρωτεύουσες. Αυτά, καλό είναι να γίνονται… Για εμένα το σημαντικότερο όμως είναι η έκταση που πήρε το θέμα, η συμπαράσταση του κόσμου, τα συμπεράσματα που βγήκαν και η συζήτηση που άνοιξε.
5. Στην Ελλάδα, η πολιτική γελοιογραφία είχε ίσως τη πιο μαζική της απεύθυνση την εποχή που ανθούσε ο έντυπος λόγος (εφημερίδες, περιοδικά). Πώς διαμορφώνεται αυτή η σχέση σήμερα, δεδομένης και της ανάπτυξης του internet; Υπάρχει διαφορετική επικοινωνία καλλιτέχνη – αναγνώστη;
Δεν ξέρω πότε η πολιτική γελοιογραφία είχε πραγματικά τη μαζικότερη απεύθυνση…
Τα σκίτσα κυκλοφορούν και σήμερα σαν τρελά, διαδίδονται και σχολιάζονται από χιλιάδες ανθρώπους, δικαιώνοντας τον χαρακτήρα της γελοιογραφίας ως τέχνης βαθιά λαϊκής. Υπάρχει τίμημα. Παρά τη διάδοση των σκίτσων, οσο μειώνονται τα έντυπα και τα διαδικτυακά μέσα βολεύονται με την δωρεάν αναπαραγωγή σκίτσων, meme κ.ο.κ ελαχιστοποιούνται οι θέσεις εργασίας με αποτέλεσμα να δυσκολεύει ο βιοπορισμός. Αλλά ας μη γκρινιάξω άλλο …
Υπάρχει πράγματι διαφοροποίηση της σχέσης δημιουργού αναγνώστη εξαιτίας των social media, κάτι το οποίο προσωπικά αντιμετωπίζω με ενθουσιασμό: Υπάρχει αλληλεπίδραση, επικοινωνία, δημιουργείται μια σχέση ισότιμη. Συναντάμε ψηφιακά τους αναγνώστες καθημερινά και τα λέμε. Η γελοιογραφία έχει φύγει από το χαρτί. Μένει να γίνει ακόμα πιο επιδραστική και ακτιβιστική. Να γίνονται τα σκίτσα λαβαράκια.
6. Το ακραίο παράδειγμα της αποξένωσης από την πραγματικότητα του κόσμου το βλέπουμε πλέον κάθε βδομάδα σε σκίτσα στο πρώτο θέμα, ενώ και στο παρελθόν έχουμε δει στην καθημερινή σκίτσα που παρουσιάζουν την Ελλάδα ως “χωματερή” προσφύγων. Εκθέσεις όπως το Sweet Europe καταφέρνουν να σπάσουν αυτή την πραγματικότητα;
Η δουλειά του καθενός έχει την ιδιαιτερότητα να μιλάει από μόνη της και λέει όλα όσα χρειάζεται να ειπωθούν για τον δημιουργό της. Δεν συμφωνώ ότι πρόκειται για αποξένωση: Ο καθένας μιλά για την πραγματικότητα τη δική του, την αλήθεια της τάξης του. Προτιμώ να κουβεντιάζω για τους «δικούς μας» δημιουργούς. Είναι πολλοί και ικανότατοι και παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις του καθένα ,παλεύουν για τη δική μας αλήθεια.
Ευχαριστούμε πολύ!
Ο Πάνος Ζάχαρης γεννήθηκε το 1982 στην Αθήνα και σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Παράλληλα σπούδασε σκίτσο στη Σχολή του Σπύρου Ορνεράκη. Δημοσιεύει σκίτσα από το 2004, ενώ από το 2008 εργάζεται ως πολιτικός γελοιογράφος στο ΠΟΝΤΙΚΙ ενώ κάνει και την σειρά scary tales στο καρε καρε της Εφ.Συν. Στο λεύκωμα “Αρνητικοί Συσχετισμοί“, που κυκλοφορεί απ’ τις εκδόσεις Τόπος, ανθολογούνται μερικές γελοιογραφίες του που δημιουργήθηκαν την περίοδο 2013-2016 για το ΠΟΝΤΙΚΙ και το ηλεκτρονικό περιοδικό Ατέχνως. Παράλληλα φτιάχνει σατυρικά φωτομοντάζ και memes. Από το καλοκαίρι του 2016 δημοσιεύει την εβδομαδιαία σειρά κόμιξ The Working Dead στο socomic.
