H σειρά-θρύλος των X-Files έβγαλε, αρχικά 9 σεζόν, από το 1993 μέχρι το 2002 και δύο ταινίες, ενώ επέστρεψε για δύο ακόμα μικρές σεζόν το 2016 και το 2018. Οι πράκτορες Fox Mulder (David Duchovny- The TV Set, Californication) και Dana Scully (Gillian Anderson- Sex Education, The Great) στοίχειωσαν την τηλεόραση και καθόρισαν την αισθητική τηλεοπτικών σειρών επιστημονικής φαντασίας για πολλά χρόνια, ενώ νεότερες σειρές, όπως το Fringe, ευθέως αντέγραψαν την αισθητική και την αφήγηση των X-Files. Στην Ελλάδα, στη «Χρυσή εποχή» της ιδιωτικής τηλεόρασης, ο ANT1 πρόβαλλε τη σειρά, χωρίς να την ολοκληρώσει (προφανώς) και πολλές χιλιάδες millennial παιδάκια ήρθαμε για πρώτη φορά σε επαφή με τους εξωγήινους και τις θεωρίες συνωμοσίας μέσα από αυτή τη σειρά. Πλέον, μέσα από την πλατφόρμα του Disney+ μπορεί κανείς να παρακολουθήσει ολόκληρα τα X-Files και για πολλούς και πολλές από εμάς ήταν ευκαιρία να δούμε όλα τα επεισόδια και για πρώτη φορά με τη σωστή σειρά.
Σήμερα, τα X-Files αποκτούν μία νέα σημασία, μέσα από τη συζήτηση για τις θεωρίες συνωμοσίας, την αμφισβήτηση των κατεστημένων θεσμών, των πολιτικών φορέων αλλά και των εκπροσώπων της επιστήμης. Μία «ανάγνωση» των περιπετειών των Mulder και Scully θα μπορούσε να κατατάξει τα X-Files σε πρόδρομο του ανορθολογισμού, των flat-earthers, της αμφισβήτησης των εμβολίων — ίσως ακόμα και του ίδιου του ρεύματος της alt Right και του τραμπισμού. Ωστόσο, κάτι τέτοιο θα ήταν μάλλον μία πρόχειρη προσέγγιση που θα υποτιμούσε τις ριζοσπαστικές πλευρές της αφήγησης των X-Files — ένας ριζοσπαστισμός βέβαια που σφραγίζεται από την εποχή των 90s και ό,τι αυτό συμβαίνει.
Καταρχάς, ο ριζοσπαστισμός της σειράς γίνεται αρχικά έκδηλος στα μεμονωμένα επεισόδια που αποτελούν το κυρίως μέρος κάθε σεζόν — μεμονωμένα επεισόδια (γνωστά και ως monster of the week episodes) με την έννοια ότι δεν εντάσσονται στη γενική ιστορία της συνωμοσίας που αφορά τους εξωγήινους (το γνωστό alien mythology saga μεταξύ των φαν της σειράς). Σε αυτά τα επεισόδια (που μία σύγχρονη πλατφόρμα τύπου Netflix θα είχε εξαρχής περιορίσει), οι πρωταγωνιστές μελετάνε υποθέσεις ανεξήγητων εγκλημάτων που συνδέονται με νέες τεχνολογίες, περίεργα πλάσματα, μεταλλαγμένους ανθρώπους, ακόμα και απλά παραφυσικά και μεταφυσικά φαινόμενα — γιατί δεν αρκούν οι εξωγήινοι, πρέπει να υπάρχει και μαγεία στο σύμπαν των X-files.
Το σημαντικό είναι το προφίλ των θυμάτων και των θυτών σε αυτές τις περιπτώσεις. Τα θύματα στη μεγάλη τους πλειοψηφία είναι όσοι και όσες βρίσκονται στο περιθώριο και βιώνουν κακουχίες και καταπίεση: μετανάστες, εργάτριες σε βιομηχανία τροφίμων, σεξεργάτριες, μέλη μειονοτήτων που δέχονται ρατσιστικές επιθέσεις, άτομα με σώματα που δεν συμβιβάζονται στα κυρίαρχα πρότυπα. Ο Mulder στέκεται στο πλευρό τους (ως λευκός-προνομιούχος σωτήρας σε πολλές περιπτώσεις) και δυσφορεί απέναντι στην προσπάθεια της αστυνομίας να κλείσει βιαστικά και ατσούμπαλα αυτές τις υποθέσεις. Αν ο ανεξήγητος θάνατος μίας σεξεργάτριας ή ενός μετανάστη είναι μία γραφειοκρατική ενόχληση για το αρμόδιο τμήμα, για τους πράκτορες των X-files συχνά γίνεται η πρώτη προτεραιότητα. Έχει σημασία η ιστορική περίοδος στην οποία επιλέγουν αυτή την οπτική τα X—Files. Μετά την ήττα του αντίπαλου σοσιαλιστικού στρατοπέδου, το American Dream γνώρισε μία περίοδο αναγέννησης στα 90s, στηριζόμενο στη χαμηλή ανεργία, τις σχετικές αυξήσεις σε μισθούς και την εύκολη πρόσβαση σε δανειοδότηση που τροφοδοτούσε μία διευρυμένη κατανάλωση. Η εστίαση στους κοινωνικά αποκλεισμένους, η υπενθύμιση ότι ένα κομμάτι της κοινωνίας βρίσκεται εκτός κοινωνικού ιστού και μακριά από κάθε έννοια γιαπισμού και κοινωνικής ανέλιξης, ήταν μία σημαντική επιλογή για τους δημιουργούς της σειράς.
Εξίσου μεγάλη σημασία έχει το ποιοι είναι οι θύτες. Σε πολλές περιπτώσεις, η σειρά μπαίνει στη λογική του μοναχικού αντικοινωνικού εγκληματία (lone wolf) που αξιοποιεί καταστροφικά κάποιες μεταφυσικές δυνάμεις ή κάποια προηγμένη τεχνολογία. Ωστόσο, πολύ πιο συχνά συναντάμε μεγάλες επιχειρήσεις, θρησκευτικές αιρέσεις και, πάνω από όλα, το αμερικανικό κράτος και παρακράτος που πειραματίζεται με τους ίδιους τους πολίτες του.
Έχει σημασία και το ποιοι είναι οι θύτες: lone wolves (μοναχικοί άνθρωποι) αλλά και μεγάλες επιχειρήσεις και βέβαια το ίδιο το κράτος. Στην αφήγηση των X-Files, η αντίθεση που ξεχωρίζει είναι οι πανίσχυροι θεσμοί απέναντι στους αδύναμους πολίτες. Το έγκλημα εμφανίζεται πάντα διπλό: πρώτα ο θάνατος ή ο τραυματισμός λόγω ενός κρατικού πειράματος ή της εταιρικής απληστίας και, στη συνέχεια, νέοι θάνατοι με στόχο τη συγκάλυψη — το τελευταίο είναι πολύ έντονο στην περίπτωση βετεράνων στρατιωτών που γίνονται θύματα πειραμάτων από την ίδια την ηγεσία του στρατού.
Τhe business of America isn’t business, it’s war… Agent Kritschgau
Κάνοντας όσο το δυνατόν λιγότερα σπόιλερ, θα συνοψίζαμε ως εξής την κεντρική ιστορία των X-Files: πατώντας πάνω στην αντι-κομμουνιστική υστερία, τμήματα των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού αυτονομήθηκαν στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Θεώρησαν ότι μόνο αυτά μπορούν να εγγυηθούν την ήττα του αντίπαλου στον Ψυχρό Πόλεμο αλλά και την αντιμετώπιση του «εσωτερικού εχθρού». Σε ένα από τα καλύτερα επεισόδια της σειράς, Musings of A Cigarette Smoking Man, ο βασικός αντίπαλος των X-Files αναπολεί τον Ψυχρό Πόλεμο και την υπόγεια εμπλοκή του σε κάθε κρίσιμη στιγμή της αμερικάνικης ιστορία, εμπλεκόμενοι στη δολοφονία του Kennedy, του Martin Luther King αλλά και την αποσταθεροποίηση της ΕΣΣΔ. Με την πτώση του Τείχους, αυτός ο παρακρατικός μηχανισμός μένει χωρίς βασικό αντίπαλο και αντί να περιοριστεί, καθίσταται ανεξέλεγκτος, θέτοντας σε κίνηση το βαθύτερο σχέδιο του για την αλλαγή της αμερικανικής κοινωνίας αλλά και του κόσμου.
Είναι σαφές ότι εδώ ξεχωρίζει μία οπτική του Ψυχρού Πολέμου που διακρίνεται από την κυρίαρχη: τα μεγαλύτερα «τέρατα» είναι το αμερικάνικο κράτος. Φυσικά, δεν λείπουν από τα X-Files οι στερεοτυπικές απεικονίσεις των ψυχρών, ανελέητων Ρώσων πρακτόρων. Όμως πρόκειται για μία μορφή υλικής και άτεχνης βίας με περιορισμένες συνέπειες, την ίδια στιγμή που το αμερικάνικο (παρα)κράτος εμφανίζεται ως φορέας μίας βίας διαρκούς, έμμεσης και με γενικευμένες συνέπειες. Πολύ περισσότερο, η κεντρική ιστορία των X-Files στηρίζεται στην παραπάνω φράση του Kritschgau και στη λογική ότι ο πόλεμος αποτελεί την κινητήρια δύναμη της αμερικανικής κοινωνίας. Η εξέλιξη της συνωμοσίας συνδέεται με τις βασικές πολεμικές αναμετρήσεις του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα και την εμπλοκή των ΗΠΑ σε Κορέα, Βιετνάμ, Αφγανιστάν. Μπαίνοντας στην εποχή των 90s και της Pax Americana, τα X-Files απεικόνισαν με τα πιο μαύρα χρώματα τον ρόλο του αμερικανικού στρατού.
New age ριζοσπαστισμός
Αν για τον Mulder, το “I want to believe” είναι σήμα κατατεθέν, για τα ίδια τα X- Files ισχύει το ανάποδο: απόλυτη δυσπιστία απέναντι στους φορείς εξουσίας και σε όσους διεκδικούν το μονοπώλιο της αλήθειας. Ωστόσο, οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές μας δεν εκπροσωπούν μία εναλλακτική, δεν αποτελούν μία άλλη «μεγάλη αφήγηση» που έρχεται να αντικαταστήσει την κυρίαρχη. Οι Mulder και Scully περισσότερο λειτουργούν σαν φανάρια που ρίχνουν ένα μικρό και αδύναμο φως μέσα σε ένα απέραντο σκοτάδι. Για τον Mulder τα κίνητρα είναι κυρίως προσωπικά: θέλει να διαλευκάνει την εξαφάνιση της αδερφής του αλλά και τον ρόλο του πατέρα του μες τη συνωμοσία. Για την Scully, με σπουδές ιατρικής και εξαιρετική επιστήμονας, ο στόχος είναι αρχικά ο έλεγχος των θεωριών του Mulder και στη συνέχεια, η διαλεύκανση της συνωμοσίας.
Βεβαίως, η σειρά επιχειρεί να χτίσει μια μεγάλη αφήγηση γύρω από την αντίθεση αλήθειας-ψεύδους. Σε αυτό το πλαίσιο, η φράση-σήμα κατατεθέν των X-Files είναι το The Truth Is Out There. Ωστόσο, πρόκειται περισσότερο για μία αφηρημένη αναφορά. Στην πράξη, η αφήγηση (και ο ριζοσπαστισμός) X-Files κινείται πέρα από τα τυπικά όρια αλήθειας-ψεύδους και δεν μπορεί να κριθεί με αυτά. Προφανώς, το ερώτημα δεν είναι όντως η εξωγήινοι ούτε η ύπαρξη μιας γιγάντιας συνωμοσίας για τον έλεγχο του πληθυσμού. Όλα αυτά είναι μετωνυμικοι τρόποι για να μιλήσει η σειρά για τη βαθιά δυσπιστία που κυριαρχεί τις τελευταίες δεκαετίες απεναντίας στους κυρίαρχους θεσμούς.
Στο επίκεντρο της σειράς είναι ένα υποκείμενο που δυσπιστεί απέναντι στους πάντες και στα πάντα, είναι μοναχικό και αποκομμένο από οικογένεια και φίλους, ορίζεται με βάση τις δικές του επιδιώξεις και αποτυχίες, που διαρκώς εσωτερικεύει. Από αυτή την άποψη, η αφήγηση και οι χαρακτήρες των X-Files είναι σαφώς μεταμοντέρνοι και new age, παιδιά των 90s και μίας περιόδου αποθέωσης της ατομικότητας. Ακόμα και οι προσπάθειες των πρωταγωνιστών να υπερβούν ελάχιστα τον εαυτό τους, να ενδιαφερθούν ο ένας για τον άλλον, βρίσκουν μεγάλες δυσκολίες, κυρίως λόγω του απόλυτα εγωκεντρικού Mulder. Σε ένα από τα καλύτερα επεισόδια της σειράς, θα πάρει την απάντηση που του αξίζει: Not everything is about you, Mulder…
Είναι ο Mulder ένας τραμπικός-εχθρός της επιστήμης της εποχής του;
Επανέρχομαι λίγο στο ερώτημα γιατί πιστεύω ότι μία σύγχρονη, νέα «ανάγνωση» των X-Files θα τείνει πολύ εύκολα στο να κατηγορήσει τη σειρά ως πρόδρομο ανορθολογισμού και της σημερινής εποχής μετά-αλήθειας. Ειδικά στην εποχή της πανδημίας, υπάρχει μία ευκολία στο να μπαίνει η ταμπέλα του «ψεκασμένου» σε όποιον στέκεται κριτικά και καχύποπτα απέναντι στις κυρίαρχες απόψεις. Η ίδια η σειρά αναμετρήθηκε με αυτό το ερώτημα στην 11η και τελευταία σεζόν της που κυκλοφόρησε το 2018 — πιθανώς οι ίδιοι οι δημιουργοί να ήθελαν να προστατευθούν απέναντι σε μία εύκολη ταύτιση τους με το ρεύμα του τραμπισμού. Όπως προσπάθησε όμως να δείξει το παρόν κείμενο, τα X-Files είναι πράγματι συνωμοσιολογικά και αντισυμβατικά αλλά με έναν παιχνιδιάρικο και ειρωνικό τρόπο που μας υπενθυμίζει τον ριζοσπαστισμό της δυσπιστίας και της καχυποψίας.
Τελικά, στον πυρήνα κάθε θεωρίας συνωμοσίας βρίσκεται μία γνήσια ανησυχία της ίδιας της κοινωνίας για μηχανισμούς και θεσμούς που έχουν ξεφύγει από τον έλεγχο της. Από αυτές τις ανησυχίες, είναι φτιαγμένα και τα X-Files.
