Αναδημοσίευση: Comic Cultura #03 / Επιμέλεια: Ίωνας Αγγελής, Αλέξανδρος Μινωτάκης
Τέσσερις καλλιτέχνες μας λένε τις προσωπικές τους απόψεις πάνω στο θέμα του diversity, βάζοντας μέσα και μερικές προσωπικές τους εμπειρίες.
SMAR (ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΜΑΓΚΟΥ)
Πρόσφατα βρέθηκα σε μία συζήτηση σχετικά με το diversity, όπου ακούστηκαν φράσεις όπως «το diversity πουλάει». Στην ίδια συζήτηση, όταν αναφέρθηκαν παραδείγματα μη στρέιτ χαρακτήρων στην ελληνική τηλεόραση, με το ζόρι ακούστηκαν ένα ή δύο ονόματα. Και δεν πιάσαμε καν τρανς, μη λευκούς, ανάπηρους και λοιπούς χαρακτήρες. Γενικά ενώ έχει υπάρξει προφανώς κάποια πρόοδος, σε σημείο που γίνονται συζητήσεις για υπερβολική πολιτική ορθότητα, είναι πολύ εύκολο να θυμηθούμε ότι η ελλειμματική εκπροσώπηση κοινωνικών ομάδων δεν είναι ένα θέμα που έχει λυθεί.
Τα κόμιξ μπορούν να είναι ένα αρκετά προσωπικό μέσο. Λόγω του χαμηλότερου κόστους παραγωγής σε σχέση με ταινίες ή σειρές, θεωρητικά μπορεί οποιοδήποτε άτομο να φτιάξει ένα κόμικ, και, με μία σύνδεση στο ίντερνετ, να το μοιραστεί. Έτσι έχουμε δει πάρα πολλά webcomics που έχουν αποδείξει την ανάγκη και διαφορετικών τύπων δημιουργών να εκφραστούν και του κοινού να βρει κάτι πέρα από τα μέινστρημ κυκλοφορούμενα είδη. Ψάχνοντας για διαφορετικούς χαρακτήρες, μπορούμε να βρούμε λίστες επί λιστών με webcomics που κάνουν προσπάθειες να συμπεριλάβουν διάφορες ομάδες ανθρώπων, κάποια εκ των οποίων έχουν τρομερή επιτυχία και θεωρούνται πλέον mainstream.
«Υπάρχουν πολλά κοινά βιώματα που γίνονται εύκολα υλικό για κόμικ…»
Προσωπικά, η σειρά Μαλάκα Λεσβίες είναι ένα παράδειγμα από τα κόμιξ που θα ήθελα να υπάρχει όταν ήμουν μικρότερη και τη δημιούργησα γι’ αυτό το λόγο. Το να βλέπουμε τους εαυτούς μας, και μάλιστα στα ελληνικά, είναι κάτι που πρέπει πολλές φορές να ψάξουμε πολύ συνειδητά, όταν μεγαλώνουμε ως «διαφορετικοί» στην Ελλάδα. Υπάρχουν πολλά κοινά βιώματα που γίνονται εύκολα υλικό για κόμικ, είτε αυτό είναι κάτι ελαφρύ είτε όχι. Και το να βλέπεις κομμάτια του εαυτού σου σε ιστορίες είναι πολύ σημαντικό όταν υπάρχει τόσος αποκλεισμός και πίεση να τα κρύψεις ή να τα αλλάξεις. Είναι κάτι που έχει ανάγκη πολύς κόσμος, και το βλέπω στα συγκαταβατικά βλέμματά τους στα φεστιβάλ. Υπάρχει βέβαια και φόβος. Θα ήθελα όλοι αυτοί που μιλάνε για υπερβολική πολιτική ορθότητα να ξέρουν πόσα κορίτσια έχουν πει μπροστά στα κόμιξ μου «θα το έπαιρνα αλλά παίζει να το δει η μαμά μου», και να ξέρουν και τι σημαίνει αυτό για την καθημερινότητα των ανθρώπων που αυτοί θεωρούν ότι είναι υπερβολικό να βλέπουν πιο συχνά απ’ όσο είχαν συνηθίσει.
Για να κλείσω με κάτι πιο αισιόδοξο, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ότι υπάρχει άνθιση σε κόμιξ από δημιουργούς που συζητάνε και νοιάζονται γι΄ αυτά τα θέματα ειδικά στο χώρο των αυτοεκδόσεων και πιστεύω ότι θα βλέπουμε όλο και καλύτερα κόμιξ με όλο και πιο ενδιαφέρουσες ιστορίες που μας αφορούν.
ΕΛΕΝΑ ΓΩΓΟΥ
Τα τελευταία χρόνια ακούγεται συχνά η έννοια του diversity σε σχέση με την ποπ κουλτούρα (και όχι μόνο). Κοινωνικές ομάδες οι οποίες απεικονίζονταν σπάνια και με στερεοτυπικό και προσβλητικό τρόπο σε κόμιξ, σειρές και ταινίες, τώρα διεκδικούν μια ισότιμη θέση όχι μόνο στην κοινωνία, αλλά και στον κόσμο του φανταστικού.
Ωστόσο τα κόμιξ αποτελούσαν ανέκαθεν διέξοδο έκφρασης για όλους όσους βίωναν και βιώνουν κοινωνικές ανισότητες, επειδή είναι γυναίκες, ΛΟΑΤΚΙ, λόγω του χρώματος του δέρματος τους, της θρησκείας τους, των αναπηριών τους, του πάχους τους. Στο παρελθόν τα κόμιξ αυτά ήταν πιο κρυμμένα, εκδίδονταν από ανεξάρτητους εκδοτικούς οίκους ή από τα ίδια τα άτομα ή ακόμα κυκλοφορούσαν online. Η ανάγκη για απεικόνιση της διαφορετικότητας όμως έχει αναγκάσει πλέον και τη mainstream κουλτούρα να αρχίσει να αλλάζει, αργά αλλά σταθερά, τόσο όσον αφορά στους ήρωες των κόμιξ, όσο και στους ίδιους τους δημιουργούς. Άνθρωποι που παλιότερα αποκλείονταν από τον χώρο των αυτό, τώρα είναι επαγγελματίες και οι ιστορίες τους αγγίζουν αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Οι ιστορίες αυτές, ανεξάρτητα από το αν είναι αριστουργήματα ή αν έχουν τεράστια οικονομική επιτυχία, ανοίγουν τον δρόμο για μεγαλύτερη αποδοχή του διαφορετικού εντός και εκτός του χώρου μας.
«Το diversity δεν είναι κάτι δευτερεύον…»
Για εμένα, το diversity δεν είναι κάτι δευτερεύον που μπορεί να παραλειφθεί αν «δεν εξυπηρετεί την πλοκή», αλλά μια ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας κι ένα αναπόσπαστο κομμάτι κάθε καλής ιστορίας. Τι πιο βαρετό άλλωστε απ’ το να μοιάζουν όλοι οι ήρωες μας μεταξύ τους; Φυσικά όπως κάθε φορά που κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες διεκδικούν κάτι, έτσι και τώρα υπάρχουν κάποιοι που αντιστέκονται στην αλλαγή. Γι’ αυτό θεωρώ πως εμείς, σαν δημιουργοί, οφείλουμε να μιλάμε γι’ αυτά τα θέματα ανοιχτά, καθώς και να συμπεριλαμβάνουμε όλους τους ανθρώπους στις ιστορίες μας με σεβασμό σε αυτούς και τα βιώματα τους. Η κριτική είναι αναγκαία για να ξεπεράσουμε τις προκαταλήψεις που έχουμε οι ίδιοι εσωτερικεύσει. Τα κόμιξ δεν είναι απλά ζωγραφιές δίχως νόημα, έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν απόψεις και να περνούν μηνύματα, γι αυτό τους αξίζει η κριτική ανάλυση που αξίζει σε κάθε άλλη μορφή τέχνης.
ΣΤΗΒ ΣΤΙΒΑΚΤΗΣ
Η πολυπολιτισµικότητα ως λέξη (το diversity που λέµ’ κι στου χουριό µ’), αντίθετα µε το τι πιστεύει ο κόσµος τελευταία, δεν είναι κάτι αµφιλεγόµενο ή διαπραγµατεύσιµο. Η λέξη diversity, η ποικιλοµορφία, η πολυπολιτισµικότητα, σηµαίνει απλά το γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι ένα είδος που βγαίνει σε πολλά σχέδια και χρώµατα. Αυτό βασικά σηµαίνει diversity – τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Αλλά δεν είναι κάτι καινούριο το ότι κάποια σχέδια και χρώµατα ανθρώπων έχουν περισσότερη ισχύ από άλλα, αντίθετα µε αυτά που µας µαθαίνουν στο νηπιαγωγείο µέσα από ρατσιστικά σκιτσάκια της δεκαετίας του 50. Ούτε όλες οι φυλές είναι ίσες, ούτε οι διάφορες κοινωνικές οµάδες.
Εδώ ερχόµαστε και στο θέµα του diversity στα media. Σ’ αυτήν την περίπτωση, αναφερόµαστε στην συµπερίληψη ατόµων και κοινοτήτων που ως τώρα δεν έχουν απεικονιστεί επαρκώς, κυρίως λόγω κοινωνικών διακρίσεων. Η «µόδα» του diversity έρχεται για να καλύψει το κενό που έχουν αφήσει δεκαετίες εκπροσώπησης µέσα από καρικατούρες. Όλοι ξέρουµε τον µαύρο γκάνγκστερ, τη σέξι γκόµενα που υπάρχει µόνο για να την κερδίσει ο πρωταγωνιστής, τον super villain που έγινε κακός επειδή έµεινε ανάπηρος, τον χονδρό που δωροδοκείται µε φαΐ, την τρανς πόρνη, ή ακόµα και το άτοµο από την οποιαδήποτε τέτοια οµάδα το οποίο παρουσιάζεται ως οσιοµάρτυρας και όλη του η ύπαρξη γυρίζει γύρω από την καταπίεσή του. Και, επειδή αυτή για µερικούς είναι η µόνη επαφή που έχουν µε κάποιες κοινωνικές οµάδες, γεννιέται η ιδέα ότι αυτός είναι και ο µόνος τρόπος να υπάρχεις ως µέρος τους.
«Όλοι ξέρουμε τον μαύρο γκάνγκστερ, τη σέξι γκόμενα…τον super villain…, τον χονδρό…, την τρανς πόρνη…»
Αυτή είναι και η σηµασία της απεικόνισης ποικιλόµορφων χαρακτήρων στα media. Το να δείξουµε πως υπάρχουν κι άλλες οπτικές. Να φανεί πως οι καταπιεσµένες οµάδες δεν είναι µόνο στερεότυπα ή δευτερεύοντες χαρακτήρες που πεθαίνουν στο µισάωρο της ταινίας. Ο λόγος που αυτό ενοχλεί πολύ κόσµο είναι επειδή διαταράσσει το status quo, όµως τα media µε τους ήρωες που έχουµε συνηθίσει δεν φεύγουν. Απλά εµφανίζονται κι άλλα, µε καινούριους ήρωες, πιο diverse, πράγµα που µπορούµε ή να δεχτούµε ως κάτι φρέσκο, ή ως προσωπική επίθεση, που µάλλον είναι λίγο εγωιστικό. Επειδή ακόµα κι αν δεν έχεις ζήσει, ή ακόµα και δει, προσωπικά τον τρόπο µε τον οποίο περιθωριοποιείται µια οµάδα, δεν σηµαίνει ότι λένε ψέµατα. Και όταν το αίτηµα µιας οµάδας ή περισσότερων είναι απλά η απεικόνιση του κόσµου στα media πιο κοντά σ’ αυτό που πραγµατικά είναι, γεµάτο διαφορετικά άτοµα που ζουν µε διαφορετικούς τρόπους, δεν θα έπρεπε να είναι τόσο αµφιλεγόµενο να το υποστηρίζουμε.
ΣΠΥΡΟΣ ΔΕΡΒΕΝΙΩΤΗΣ
Η συγγραφή αυτού του κειµένου µε βρίσκει στη µέση της διαδικασίας παραγωγής µιας έγχρωµης digital βερσιόν του «Yesternow». Θα είναι µια ριζικά διαφορετική αναγνωστική εµπειρία σε σχέση µε την ασπρόµαυρη (που θα εξακολουθήσει να είναι η µόνη που θα πωλείται στα βιβλιοπωλεία). ∆εν είναι µόνο το «ρυτίδα galore» που ξαφνικά θα κάνει τη φθορά των χαρακτήρων πιο χειροπιαστή. Μια συνειδητή απόφαση που θα παρατηρήσει ο προσεκτικός αναγνώστης (και θα νιώσει ενστικτωδώς και ο απρόσεκτος) είναι ότι κανένας χαρακτήρας δεν έχει το ίδιο χρώµα δέρµατος µε τους υπόλοιπους. Αυτό εκτός απ΄ το να δίνει έξτρα πληροφορίες για κάποιους χαρακτήρες (όπως η latino καταγωγή της Gaffrey), είναι και ένα statement από µόνο του: Ακόµα και στις σκηνές όπου λευκοί cis άντρες µοιράζονται µία σκηνή, δεν είναι όλοι «το ίδιο» λευκοί.
Είναι µια πιο diverse, πιό «δικαιωµατική» εκδοχή του «Yesternow» ; Με πάσα ειλικρίνεια, δεν µπορώ να αποφασίσω. Τι φωνάζει περισσότερο «ισότητα»; Πενήντα αποχρώσεις του δερµατί και άρα ποικιλία προσµίξεων και καταγωγών, ή η ασφαλής λύση της ασπρόµαυρης οµογενοποίησης, όπου όλοι έχουν το ίδιο χρώµα δέρµατος (άχρωµο, για να εξηγούµαστε. Όχι «λευκό»). Τι είναι πιο «δικαιωµατικό» να τονίζεις την παρουσία του «µη κυρίαρχου», ή να µην την κάνεις καν acknowledge, για να τονίσεις έτσι ότι είναι κάτι τόσο φυσιολογικό και αναµενόµενο που κανείς γύρω του δεν το προσέχει καν;
«Κλείνεις το μάτι στους προοδευτικούς αναγνώστες, η διεξάγεις πόλεμο με τα alt-right trolls;»
Η δυσκολία να αποφασίσεις ποια λύση είναι καλύτερη, είναι άµεση συνάρτηση του «µε ποιόν συζητάς». Κλείνεις το µάτι στους προοδευτικούς αναγνώστες, ή διεξάγεις πόλεµο µε τα alt-right trolls ; Αυτό είναι από µόνο του άλλο ένα δίληµµα κάθε δηµιουργού που στοιχειωδώς επικοινωνεί µε τα «κοινωνικά επίδικα» της εποχής του, αλλά τουλάχιστο σε µένα, το τελευταίο ερώτηµα απαντάται πολύ πιο εύκολα.
Η ιστορία που διηγείσαι οφείλει να είναι η πρώτη σου προτεραιότητα. Και αν η ιστορία που διηγείσαι δεν έχει σαν κεντρικό θέµα πχ το έµφυλο ζήτηµα (όπως επέλεξα να κάνω στο sequel του Yesternow, το «Shark Nation») τότε δεν έχεις κανένα λόγο να κάνεις ζήτηµα το φύλο ή την καταγωγή των ηρώων σου αν αυτό δεν είναι ενεργό στοιχείο της πλοκής: στο comic strip µου «Κροκό», η πρωταγωνίστρια ήταν οµοφυλόφιλη, ένα γεγονός που δεν ήταν ποτέ κεντρικό στοιχείο της πλοκής, ούτε γέννησε ποτέ κάποια «σκηνή-κλειδί» όπου αυτή η πληροφορία να έχει σηµασία: απλά ήταν. Αυτό πέρα από το ότι εκτιµήθηκε από αρκετούς αναγνώστες που είχαν την ευγενή καλοσύνη να επικοινωνήσουν µαζί µου, είναι νοµίζω µια λύση που παραδόξως θα ικανοποιούσε ακόµα και τους alt right αντιδραστικούς: Σε έναν τέτοιο κόσµο, δε «µολύνεις» τους «ήρωές τους» µε βεβιασµένες αλλαγές φύλου µόνο και µόνο για να κάνεις ένα αµφιβόλου αποτελεσµατικότητας statement. Με µια τέτοια λύση, δεν έχεις «γυναίκα Θώρ» ή «γυναίκες Ghostbusters”, έχεις απλά τους Ghostbusters, άντρες και γυναίκες , και η µόνη σου υποχρέωση είναι να τους δώσεις βάθος χαρακτήρων και στέρεη πλοκή που να τους µεγεθύνει. Αλλιώς, πολεµάς φαντάσµατα µε τα λάθος όπλα.
