Πολλά μπορούν να ειπωθούν από πολλές πλευρές για τον τραγικό θάνατο του Chadwick Boseman –λίγα όμως από αυτά μπορούν πραγματικά να εκφράσουν την τραγικότητα του θανάτου ενός μόλις 43 ετών ηθοποιού που ενσάρκωσε στις συνειδήσεις εκατομμυρίων ανά τον κόσμο τη μορφή του Black Panther, πρίγκιπα της Wakanda. Δίνοντας ελπίδα και γινόμενος ηρωική φιγούρα στα μάτια αναρίθμητων παιδιών στις ΗΠΑ κι ευρύτερα, που βιώνουν τη φυλετική καταπίεση λόγω του χρώματός τους, χέρι-χέρι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων με την ταξική καταπίεση του σύγχρονου καπιταλισμού. Αυτά είναι τα κοινωνικά στοιχεία που αναγκαστικά ήρθαν με μαζικότατο τρόπο στο προσκήνιο, όταν ο Boseman έκανε τον Black Panther ένα φαινόμενο της σύγχρονης μαζικής ποπ κουλτούρας. Εμείς από την πλευρά μας θα προσπαθήσουμε να ιχνηλατήσουμε την εκπληκτικά ενδιαφέρουσα ιστορία του χαρακτήρα στα κόμιξ, τους όρους γέννησής του στα μυαλά των μεγάλων της Marvel κι έτσι να βρούμε ποια είναι εντέλει η συνεισφορά του χαρακτήρα που τόσο όμορφα ζωντάνεψε ο αδικοχαμένος αφροαμερικανός ηθοποιός… Για να το κάνουμε αυτό, είναι αναγκαίο να αναγνώσουμε την κοινωνικοπολιτική κατάσταση του χωροχρόνου εντός του οποίου ο χαρακτήρας γεννήθηκε, δηλαδή να εξετάσουμε τις ΗΠΑ των μέσων των ‘60s.
Η εποχή της Black Power γέννησε τον Black Panther
Τα ’60’s ήταν μια δεκαετία που, όχι μόνο στις ΗΠΑ (τη μητρόπολη του ιμπεριαλιστικού συστήματος), αλλά και παγκοσμίως, οι αντιφάσεις της «χρυσής εποχής» αναδεικνύονταν όλο και περισσότερο στα πλατιά λαϊκά στρώματα, με πρώτο τη νεολαία, που πλέον με μαζικούς όρους εισερχόταν στο δημόσιο πανεπιστήμιο της εποχής και είχε περισσότερες γνώσεις από τις προηγούμενες γενιές. Αποκορύφωμα των αντιφάσεων αυτών ήταν η πετρελαϊκή καπιταλιστική κρίση του 1973 και τα μετέπειτα νέο στάδιο του καπιταλισμού και η νεοφιλελεύθερη διαχείρισή του. Η νεολαία οργιζόταν κι αυτό εκδηλώθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο με το φλογερό εξεγερσιακό ’68 (Γαλλία, Γερμανία, Μεξικό, Βιετνάμ και με ιδιότυπους όρους η Τσεχοσλοβακία), που στη μητρόπολη του συστήματος, τις ΗΠΑ, είχε ξεκινήσει πιο νωρίς (όπως και στην Ελλάδα με τα Ιουλιανά του 1965) με πυροδότη καταρχάς μια άμεση πτυχή του κοινωνικού βίου, τη φυλετική και ταξική καταπίεση των μαύρων, και σε δευτερεύον επίπεδο το νεολαιίστικο αντιπολεμικό κίνημα σχετικά με τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Το πρώτο εκ των δύο ήταν ίσως το καθοριστικό στοιχείο για μια ολόκληρη δεκαετία σχεδόν του κοινωνικού βίου στις ΗΠΑ.
Το Κίνημα για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα των Αφροαμερικανών (Civil Rights Movement) με τις μαχητικές του δράσεις ήδη απ’ τη δεκαετία του 1950 έφερε στο πολιτικό προσκήνιο τα δικαιώματα των Αφροαμερικανών, οι οποίοι εκείνη την εποχή είχαν αποτινάξει μεν τον ζυγό της δουλείας, όμως οι χωρίς δικαιώματα ζωές τους με τα πογκρομ της Ku-Klux-Klan και την πολιτική του διαχωρισμού δεν διέφεραν αισθητά απ’ την προηγούμενη κατάστασή τους. Για να πετύχει νίκες το Civil Rights Movement πολλοί/ες επώνυμοι/ες και ανώνυμοι/ες αγωνιστές/τριες θυσίασαν τις ζωές τους ή τις έθεσαν με γεναιότητα σε κίνδυνο. Εμβληματικές μορφές της πρώτης περιόδου του κινήματος ήταν φυσικά η Roza Parks, ο Martin Luther King και ο Malcolm X, που ήταν και η ριζοσπαστικότερη μορφή στην εποχή του. Εκείνη την πρώτη γενιά του κινήματος των Αφροαμερικανών διαδέχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 η επόμενη γενιά της Black Power, που συγκρότησε ένα κίνημα πιο νεανικό και πιο ριζοσπαστικό.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο γεννήθηκε κι ο «Μαύρος Πάνθηρας», το 1966, από τους δίδυμους τιτάνες των κόμιξ, Stan Lee και φυσικά τον ίδιο τον «θεό των κόμιξ», Jack Kirby… Το αχτύπητο ντουέτο είχε ήδη κυριεύσει στον χώρο των αμερικανικών κόμιξ: από το 1961 η Marvel σταδιακά κυριαρχούσε απόλυτα στον χώρο, αρχικά με τους Fantastic Four, έπειτα με τους X-men, τους Avengers, τον Daredevil και φυσικά με μεγαλύτερη επιτυχία τον Spider-man. Πέραν από στανταρισμένες ιστορίες υπεράνθρωπων ηρώων, οι δημιουργοί είχαν ήδη θίξει αρκετά άμεσα τον κοινωνικό ρατσισμό με τους X-men (που διαχρονικά αποτελούν την αμεσότερη μεταφορά του κοινωνικού ρατσισμού στα κόμιξ), ενώ, μαζί και με τον Steve Ditko, είχαν φέρει στην επιφάνεια τα καθημερινά οικονομικά – κοινωνικά προβλήματα της τότε νεολαίας της χώρας με τον Spider-man. Το κλίμα αναταραχής της εποχής επικεντρωνόταν γύρω από το ζήτημα της φυλετικής καταπίεσης και του ρατσισμού έναντι των μαύρων, ενίοτε παίρνοντας ταξικά χαρακτηριστικά.
Το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων
Την ίδια χρονιά με τη δημιουργία του χαρακτήρα ιδρύθηκε το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων. Το κόμμα αποτέλεσε την πολιτική πρωτοπορία του εξεγερσιακού αντιρατσιστικού κι αντιπολεμικού κινήματος της εποχής, αλλά και την κοινωνική, αφού στρατολόγησε εντός του χιλιάδες μαύρους εργαζόμενους και νεολαίους. Ήταν χάρη στον πρωτοποριακό του έμπρακτο ρόλο, τη μαρξιστική του συγκεκριμένη ανάλυση της πραγματικότητας, τις θέσεις του για αντιιμπεριαλιστική σοσιαλιστική επανάσταση και για κοινό αγώνα μαύρων και λευκών εργαζομένων που το κίνημα κατάφερε να αποσπάσει τόσες νίκες που μένουν ώς και σήμερα στις ΗΠΑ υπέρ των μαύρων και δη των φτωχών και δεν ενσωματώθηκε στο σύστημα ως καρικατούρα φιλελεύθερου – αστικού δικαιωματισμού, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, όπως έχει γίνει κι άλλες φορές, από τους Δημοκρατικούς, διασπώντας την εργατική τάξη υπέρ του κεφαλαίου.
Προφανώς οι Lee και Kirby ούτε μαρξιστές ήταν, ούτε αριστεροί. Όμως ως «άνθρωποι του καιρού τους» δε μπορούσαν να ξεφύγουν από το κοινωνικό κλίμα της εποχής. Όπως έχει δηλώσει ο Lee σε συνέντευξή του σχετικά με τον Black Panther, «Πολλοί από τους συνανθρώπους μας εδώ στην Αμερική δεν είναι λευκοί. Πρέπει να αναγνωρίσεις ότι πρέπει να τους συμπεριλάβεις σε ό,τι κάνεις.» Έτσι θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι με τον χαρακτήρα του Black Panther, ο Lee κι ο Kirby ήθελαν να πάρουν θέση κατά του ρατσισμού πιο άμεση κι από τους X-men, εισάγοντας έναν πρωταγωνιστή ήρωα αφρικανικής καταγωγής.
Και η άμεση έμπνευση για ακριβώς αυτό ήρθε από το ίδιο το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων! Μια αναγκαία επισήμανση: το κόμμα μόλις το φθινόπωρο του ’66 άρχισε να χρησιμοποιεί το όνομα με το οποίο έγινε γνωστό (πριν λεγόταν The Lowndes Country Freedom Organization, LCFO), ενώ ο πρίγκιπας της Wakanda είχε ήδη κάνει την πρώτη του εμφάνιση τον Ιούλιο του 1966 στο Fantastic Four #52. Δημιουργείται ένα παράδοξο, πώς οι δημιουργοί εμπνεύστηκαν από το κόμμα; Η οργάνωση μπορεί να μην είχε ακόμη το όνομα, αλλά ήδη χρησιμοποιούσε ως σύμβολο έναν μαύρο πάνθηρα, κάτι που οι δημιουργοί είχαν υπόψη τους. Και κάπως έτσι ο χαρακτήρας βγήκε στην επιφάνεια! Δεδομένου αυτού του ιστορικού πλαισίου, είναι δύσκολο να δούμε πώς ο χαρακτήρας της Marvel θα μπορούσε να θεωρηθεί οτιδήποτε άλλο εκτός από εγγενώς πολιτικός.
Ο Black Panther τότε και τώρα
Μέσα στα χρόνια η Marvel έχτισε καλά τον χαρακτήρα, δίνοντάς του αρκετούς φίλους αλλά κι εχθρούς, όπως ο Killmonger, δίνοντάς του και μια θέση στους Earth’s mightiest heroes, τους Avengers. Χαρακτηριστικές ιστορίες είναι οι Killmonger’s rage, Panther’s rage, Enemy of the state κ.ά.
Η ταινία που βασίζεται στο κόμικ σημείωσε τεράστια επιτυχία. Είναι η πρώτη superhero ταινία που προτάθηκε για όσκαρ καλύτερης ταινίας και η πρώτη του MCU που κέρδισε όσκαρ (3 συνολικά), ενώ κέρδισε κι άλλα βραβεία. Αυτά μαζί με την τεράστια δημοφιλία της ταινίας ειδικά ανάμεσα σε μέλη της αφροαμερικανικής κοινότητας των χαμηλότερων ταξικά στρωμάτων έκαναν ζητήματα πολιτιστικού αντικτύπου να αποτελέσουν μέρος των συζητήσεων σχετικά με τον χαρακτήρα και την ταινία. Πολλοί δημοσιογράφοι, πολιτιστικοί αναλυτές και μελετητές έχουν μιλήσει τη σημασία του Black Panther για την αμερικανική λαϊκή κουλτούρα, με πολλούς να υποστηρίζουν πως η ταινία όντως αντικατοπτρίζει μια αντίθεση στην αμερικανική κοινωνία που μπορεί να αποτελέσει σπίθα αντίστασης.
Σήμερα ο Black Panther βρίσκεται στην κορυφή της δημοφιλίας του τη στιγμή που το κίνημα Black Lives Matter, μια εξέγερση των φτωχών μαύρων έχει ταρακουνήσει τις ΗΠΑ, μετά τη δολοφονία του George Floyd από λευκό αστυνομικό . Η δομική κρίση του συστήματος, που ξεκίνησε το 2007, έχει αυξήσει τον βαθμό κοινωνικής εξαθλίωσης παγκοσμίως στους εργαζόμενους, τους άνεργους, τη νεολαία και πόσο μάλλον τους μαύρους και τις θηλυκότητες της εργατικής τάξης. Αυτή η κατάσταση δημιουργεί ριζοσπαστικές τάσεις στο εσωτερικό των πιο καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων. Η απεικόνιση ηρώων όπως ο Black Panther στη μεγάλη οθόνη είναι ταυτόχρονα ένδειξη πίεσης της βιομηχανίας του Χόλιγουντ από αυτές τις τάσεις, κι αυτό είναι κάτι που δίνει δύναμη σε χιλιάδες. Βέβαια δεν πρέπει να μας διαφεύγει από την άλλη η προοπτική ενσωμάτωσης του κινήματος, κάτι που εύκολα συμβαίνει, όταν σκοπίμως ή μη παρακάμπτεται το ταξικό στοιχείο, πόσο μάλλον όταν γνωρίζουμε ότι πίσω από υπερπαραγωγές του Hollywood κρύβονται εκατομμύρια δολάρια σε μεγαλοπαραγωγούς. Παρόλα αυτά, το σημαντικό σε τέτοια φαινόμενα είναι η ενδυνάμωση που εμπεριέχουν και η τάση ριζοσπαστικοποίησης.
Κι εδώ πρέπει να αναζητήσουμε το τι κάνει τον Black Panther έναν ξεχωριστό χαρακτήρα. Πέραν των κοινωνικών αιτιών που πυροδότησαν τη δημιουργία του, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σχετίζεται με την κοινωνική του απεύθυνση (κάτι που σχετίζεται και με το προηγούμενο) και με την επικρατούσα κατάσταση στην ποπ κουλτούρα. Ο Black Panther εξέφρασε μια κοινωνική ομάδα παιδιών που μέχρι τότε δεν είχαν ήρωες να ταυτιστούν. Που, όντας ήδη στο κοινωνικό περιθώριο, όντας οι «περισσευούμενοι» των γκέτο, λόγω χρώματος και ταξικής θέσης, δεν είχαν ελπίδα, γιατί δεν έβρισκαν θέση για αυτούς κι αυτές ούτε στις σελίδες των κόμιξ, ούτε στη μεγάλη οθόνη. Πρόκειται για το ζήτημα του diversity στην ποπ κουλτούρα, για την ανάγκη ορατότητας κι αναπαράστασης των κοινωνικών μειονοτήτων. Αυτός ήταν κι ο λόγος της γιγαντιαίας απήχησης της ταινίας: έκανε το αντίστοιχο στον κινηματογράφο, μάλιστα σε μια πολύ καλή ταινία. Έφερε στο προσκήνιο έναν, μιλώντας γενικά για τη βιομηχανία του Χόλιγουντ, obscure χαρακτήρα, με τον οποίον επιτέλους μπορούσαν πιο εύκολα να ταυτιστούν οι χιλιάδες παιδιών κι όχι μόνο των γκέτο, μπόρεσαν να δουν τους εαυτούς και τις εαυτές τους, δηλαδή συνολικά την αφροαμερικανική κοινότητα, εκεί πάνω, στη μεγάλη οθόνη. Αυτό το στοιχείο, που από μόνο του σπάει την κυρίαρχη αφήγηση στην ποπ κουλτούρα, είναι η πιο σημαντική συνεισφορά του Black Panther. Αντίστοιχα, στην ίδια τη Wakanda καθρεφτίζονται προβλήματα των αφρικανικών χωρών τόσο επί 20ού αιώνα όσο και σήμερα: ζητήματα εσωτερικής οργάνωσης, πολιτικού καθεστώτος, που συνδέεται με τον τρόπο παραγωγής, αλλά κυρίως ίσως, ζητήματα σχέσης με τη λευκή (ιμπεριαλιστική επί της ουσίας) Δύση, σχετικά με τη θέση της Wakanda στον κόσμο. Το Black Panther είναι ίσως η πρώτη ταινία που βάζει προβλήματα της μαύρης Ιστορίας και κουλτούρας στο επίκεντρο της ποπ κουλτούρας των ΗΠΑ με τόσο μαζική απήχηση.
Εν κατακλείδι, ο Black Panther ήταν και είναι μια προσπάθεια να βγει στο προσκήνιο η αφροαμερικανική κοινότητα, αντανάκλαση κι εν μέρει πυροδότης του εξεγερσιακού ’68 των ΗΠΑ. Θα θυμόμαστε τον Chadwick Boseman για πάντα ως τον Black Panther της καρδιάς μας, ως τον ηθοποιό που ενσάρκωσε τον πρίγκιπα της Wakanda εν μέσω των κοινωνικών ταραχών κι αγώνων της εποχής μας. Για όλους τους παραπάνω λόγους, εμείς πάντα θα λέμε “Wakanda forever!” από κοινού με το ιστορικό “Black power, Panther power!”.
