Μεταφράζει η Χρυσανθέμη Μιχάλη
Η δυστοπική κωμωδία του Γιώργου Λάνθιμου ‘Ο Αστακός’ λαμβάνει χώρα σε έναν μελλοντικό κόσμο όπου οι εργένηδες και εργένισσες στέλνονται σε ένα ξενοδοχείο για να βρουν το ταίρι τους και αν δεν το βρουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό περιθώριο, μεταμορφώνονται σε ένα ζώο της επιλογής τους.
Κατά την παραμονή τους στο ξενοδοχείο, οι εργένηδες αυτοί υποβάλλονται σε διάφορες δραστηριότητες, παραστάσεις και διαλέξεις που τονίζουν τη σημασία της εύρεσης του άλλου τους μισού. Η εξεζητημένη και σατυρική ταινία του Λάνθιμου, βλέπει με μία δική της κυνική ματιά, τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι δημιουργούν και χαλάνε τις σχέσεις τους.
Ο ‘Αστακός’ περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τους γύρω τους έχοντας ως σημείο αναφοράς τις στερεοτυπικές αντιλήψεις για τους εργένηδες και τις σχέσεις γενικά.
Η ταινία, με έναν δικό της ξεχωριστό τρόπο, καταφέρνει να γκρεμίσει τους τοίχους που οι ίδιοι άνθρωποι υψώνουν γύρω από τα πραγματικά τους αισθήματα και τις κρυμμένες τους προθέσεις, καταφέρνοντας να κάνει το κοινό να καταλάβει τις ίδιες του τις προκαταλήψεις ‘δείχνοντας με το δάχτυλο’ τον κάθε θεατή ξεχωριστά. Ας δούμε λοιπόν ποια είναι αυτά τα 5 μαθήματα που μας δίδαξε ο ‘Αστακός’ για τις ανθρώπινες σχέσεις
1.Συχνά αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους, ακόμα και τους πιο κοντινούς μας, μόνο με βάση ένα καθοριστικό χαρακτηριστικό τους και όχι ως ολοκληρωμένα άτομα
Η ταινία του Λάνθιμου καταφέρνει μέσω των σατυρικών της σκηνών να πει πολλές σκληρές αλήθειες. Ο κάθε χαρακτήρας που μένει σε αυτό το ξενοδοχείο για εργένηδες έχει ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό το οποίο και αποτελεί το κλειδί της πραγματικής του ευτυχίας. Παρόλο που αυτό μπορεί να ακούγεται χαζό και κοντόφθαλμο, είναι ο τρόπος που πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις ρομαντικές ή πλατωνικές τους σχέσεις , ακόμα και μέχρι σήμερα.
Η σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους σχηματίζονται μέσω παρόμοιων ενδιαφερόντων σε θέματα που αφορούν την ποπ κουλτούρα, τις πολιτικές πεποιθήσεις ή τα αθλητικά. Αυτές οι κάπως επιφανειακές (εκτός των πολιτικών) συνδέσεις είναι μέρος της μεγαλύτερης εικόνας, δεν αποτελούν ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο μπορούν να οικοδομηθούν υγιείς σχέσεις και ούτε θα πρέπει να είναι ο μόνος τρόπος για να κριθεί ένα άτομο.
Αυτά τα μικρά ζητήματα μπορούν να γίνουν ο παράγοντας εκείνος που θα αλλάξει την προοπτική μας για τους γύρω μας. Με την εξάπλωση των κοινωνικών δικτύων, η ερμηνεία μας για τους άλλους, ή μάλλον καλύτερα η δηκτική μας αντίληψη για τους άλλους, προέρχεται από ένα ή δυο πράγματα που πιστεύουμε ή μας αρέσουν και τέρμα.
Η αδυναμία των ανθρώπων να δουν τη μεγάλη εικόνα και να προσεγγίσουν ολιστικά μία κατάσταση, τους δυσκολεύει να σχηματίσουν φιλίες ή ερωτικές σχέσεις με τους άλλους για τον απλό λόγο ότι οι γέφυρες επικοινωνίας έχουν ‘’καεί’’ πρόωρα. Όπως αναφέρει συγκαταβατικά και η υπεύθυνη του ξενοδοχείου στην ταινία ‘ Ένας λύκος και ένα πιγκουίνος δεν θα μπορούσαν ποτέ να ζήσουν μαζί, όπως ακριβώς και μία καμήλα με έναν ιπποπόταμο. Θα ήταν παράλογο.’
Και παρόλο που αυτή της η ανάλυση περί ειδών αληθεύει, τουλάχιστον τεχνικά, αναφέρεται σε ένα διαδεδομένο ζήτημα αντίληψης: η συμβατότητα δύο ατόμων παρουσιάζεται μέσα από ένα αρκετά στενόμυαλο πρίσμα. Η πλειοψηφία των ατόμων διαθέτουν στρώματα επί στρωμάτων ενδιαφερόντων χαρακτηριστικών και ιδιορρυθμιών. Θα ήταν σίγουρα φρικτό λάθος να αφήσουμε αυτά τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά απλά να μας προσπεράσουν χωρίς ούτε μία ματιά εξαιτίας ενός υποκειμενικού ελαττώματος.
2.Συχνά γαντζωνόμαστε από σχέσεις απλά και μόνο επειδή δεν θέλουμε να μείνουμε μόνοι
Παρόλο που αυτή η συγκεκριμένη άποψη περί σχέσεων έχει εμφανιστεί χιλιάδες φορές σε ταινίες φαντασίας και μη, ο Λάνθιμος και ο συνεργάτης του Ευθύμης Φιλίππου έχουν προσεγγίσει τη συγκεκριμένη ιδέα και από τις δύο πλευρές: τα ζευγάρια μένουν μαζί γιατί δεν θέλει να μείνει ο καθένας μόνος του και όσοι εν τέλει μένουν μόνοι, η ίδια η κοινωνία τους απορρίπτει.
Το σενάριο επιφυλάσσει περισσή οργή για την προφανή δυσφορία της κοινωνίας απέναντι στους εργένηδες-επικρίνοντας, και πάλι, τους θεατές για την τόσο αυστηρή κριτική τους. Φυσικά, και οι ίδιοι οι χαρακτήρες στον ‘Αστακό’ είναι αποδέκτες κοινωνικής πίεσης, αλλά κατά βάση διατηρούν τη δική τους στάση η οποία προστάζει ότι είναι κατά κάποιον τρόπο ‘λιγότεροι’ χωρίς σύντροφο ή χωρίς το άλλο τους μισό.
Οι υπεύθυνοι του ξενοδοχείου προσπαθούν να εντυπώσουν στην συνείδηση των πελατών τους ξεκαρδιστικά αλλά και ακριβή μεταφορικά (και κυριολεκτικά) παραδείγματα που υποδεικνύουν ότι μόνοι τους είναι ένα τίποτα. Το προσωπικό του ξενοδοχείου οργανώνει μικρές παραστάσεις για να δείξει ότι το να έχει κάποιος ένα ταίρι του προσφέρει ασφάλεια, έχει πλάκα και φυσικά καταπολεμά την μοναξιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μία γυναίκα η οποία δέχεται επίθεση από αγνώστους όταν κυκλοφορεί χωρίς τον σύζυγο της. Φτάνουν ακόμη στο σημείο να δέσουν με χειροπέδες το ένα χέρι των επισκεπτών με το που φτάνουν στο ξενοδοχείο για να τονίσουν ότι τα πράγματα είναι πολύ ευκολότερα όταν σε μία κατάσταση βρίσκονται δύο άνθρωποι.
Οι θεατές μπορούν να γελάσουν με την απλότητα του συναισθήματος αυτού, καθώς συνειδητοποιούν και οι ίδιοι ότι έχουν πιέσει κάποιον με τον ανάλογο τρόπο.
Ο κάθε χαρακτήρας στον ‘Αστακό’ οδηγείται στα άκρα προκειμένου να μην στιγματιστεί ως ‘εργένης’ (και φυσικά να μην μεταμορφωθεί σε ζώο). Για παράδειγμα, Ο David ( Colin Farrell) υποδύεται τον άκαρδο και σκληρό τύπο προκειμένου να γίνει ζευγάρι με μία στωική και χωρίς αισθήματα γυναίκα. Ο Κουτσός Άντρας (Ben Whishaw) πέφτει με το κεφάλι όπου βρει και υποκρίνεται πως πάσχει από χρόνιες ρινορραγίες προκειμένου να συνάψει σχέσεις με μία γυναίκα που πάσχει από την ίδια ασθένεια.
Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι χρησιμοποιούν τεχνάσματα για να δημιουργήσουν μία σχέση, καθώς η εναλλακτική φαντάζει αδύνατη. Μέσα στο μυαλό τους δεν μπορούν να ολοκληρωθούν από μόνοι τους σαν άνθρωποι.. Ο Λάνθιμος, αλλά και εμείς, ξέρει ότι το να είναι ένα άνθρωπος μόνος του και να ανακαλύπτει την ζωή ατομικά αποτελεί έναν πολύ όμορφο τρόπο ζωής. Ωστόσο, όταν οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με αυτό το ενδεχόμενο, πανικοβάλλονται και επιστρατεύουν κάθε δυνατό μέσο για να εξασφαλίσουν ένα ταίρι.
3.Η αγάπη δεν βασίζεται πάντα στην στοργή και στην έλξη
Αναμφίβολα, η ταινία του Λάνθιμου μπορεί να χαρακτηριστεί ως κυνική. Και σίγουρα το 2017 δεν είναι και η πιο ρομαντική εποχή για να ζει κάνεις. Παρόλα αυτά, η αποδόμηση της ιδέας της αγάπης μέσα από τον ‘Αστακό’ και ο έξυπνος τρόπος με τον οποίο καταφέρνει η ταινία αυτή να κάνει το κοινό να ομολογήσει πως συχνά πείθουμε τους ίδιους μας τους εαυτούς να αγαπήσουν, είναι απολύτως κατάλληλος για την εποχή που ζούμε.
Στον Αστακό, ο κάθε χαρακτήρας έρχεται, αργά η γρήγορα, αντιμέτωπος με τα κίνητρα των πράξεων του. Δεν υπάρχουν μεγάλες χειρονομίες ή πομπώδεις δηλώσεις. Κατά κάποιον τρόπο, η ταινία αυτή είναι μία αντιρομαντική κωμωδία η οποία ‘ζουμάρει’ στις μηχανορραφίες των ερωτικών επιλογών. Όπως αναφέρεται παραπάνω, οι χαρακτήρες της ταινίας βρίσκουν το ταίρι τους μέσω αμφισβητήσιμων επιλογών, ειδικά στην αρχή της ιστορίας.
Εν τέλει, ο David καταφέρνει να δραπετεύσει από το ξενοδοχείο και βρίσκει τον έρωτα στο πρόσωπο της Μυωπικής Γυναίκας (Rachel Weisz). Αρχικά η αγάπη τους βασίζεται στα κοινά τους οράματα, αλλά ανθίζει ως κάτι πιο ρομαντικό και αληθινό. Για να έρθουν κοντά θα πρέπει να συναντιούνται κρυφά το οποίο και κάνουν, αναπτύσσοντας ένα σαχλό αλλά χαριτωμένο σύστημα επικοινωνίας χωρίς όμως να μιλάνε.
Μα ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, ο Λάνθιμος αμφισβητεί για άλλη μία φορά τις πεποιθήσεις του κοινού. Όταν η Μυωπική Γυναίκα τυφλώνεται, και οι δύο θεωρούν ότι η αγάπη τους έλαβε τέλος. Προσπαθούν να συνεχίσουν, αλλά η σύνδεση που κάποτε είχαν, φαντάζει πλέον ψεύτικη
Οι τελευταίες σκηνές της ταινίας είναι και οι πιο διφορούμενες, καθώς μας αφήνουν σε αγωνία για το αν ο David βρήκε τελικά το θάρρος να τυφλωθεί μόνος του προκειμένου να γίνουν πάλι ταιριαστό ζευγάρι με την Μυωπική Γυναίκα. Η σεξουαλική τους σχέση ήταν αληθινή και ειλικρινής από κάθε σκοπιά, αλλά η έλξη και η αγνή αγάπη δίνουν τη θέση τους σε μεγαλύτερα προβλήματα που ενδέχεται να προκύψουν.
Και οι δύο κρίνουν ότι για να συνεχιστεί η σχέση τους, ο David θα πρέπει να δηλώσει την αγάπη του. Επομένως η αγάπη χρειάζεται εν τέλει αυτές τις πομπώδεις και δημόσιες εκδηλώσεις που συμπληρώνουν τις στερεοτυπικές ρομαντικές κομεντί και κατά κάποιον τρόπο καταφέρνουν να μας βγάλουν από τη ρουτίνα της καθημερινής ζωής.
Οι παράφρονες ( για κάποιους θεατές) τελευταίες στιγμές της ταινίας, μας δίνουν να καταλάβουμε ότι οι δύο πρωταγωνιστές είχαν κάτι παραπάνω από μία αγάπη: η απόδειξη της αγάπης του David για τη Μυωπική Γυναίκα θα είναι τελικά όταν θα φέρει το μαχαίρι στο μάτι του. Τέτοιες αυθαίρετες απαιτήσεις δεν συνάδουν με την αγάπη και την στοργή αλλά ούτε και με την παραμυθένια αγάπη, η οποία δεν είναι παρούσα, τουλάχιστον πραγματικά, στην κοινωνία μας, πράγμα το οποίο ο Λάνθιμος γνωρίζει πολύ καλά.
4.Η κοινωνική πίεση ασκεί πολύ μεγαλύτερη επιρροή στις σχέσεις μας από όσο θα θέλαμε να παραδεχτούμε
Παρόλο που μας αρέσει να προσποιούμαστε ότι παίρνουμε αποφάσεις βασισμένοι στη λογική και τα συναισθήματά μας, πολύ συχνά ενδίδουμε στη εξωτερική πίεση που δεχόμαστε όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων τόσο στις οικογενειακές όσο και στις ερωτικές μας σχέσεις. Επιλέγουμε ανθρώπους και αποκλείουμε τις επιλογές μας, ανάλογα με το πώς θα τα αντιληφθούν οι γύρω μας. Ωστόσο, εμείς οι ίδιοι αρνούμαστε να δεχτούμε ότι αυτές οι εξωτερικές πιέσεις μάς έχουν επηρεάσει στις επιλογές μας.
Καθώς ο Κουτσός Άνδρας αυτοτραυματίζεται συνεχώς για να προκαλέσει στον εαυτό του ρινορραγίες, δικαιολογεί τον εαυτό του πλήρως απέναντι στην σύντροφό του, αφού θεωρεί ότι αυτό που κάνει, τον απελευθερώνει από το απαξιωτικό βλέμμα των άλλων θαμώνων και του προσωπικού. Ξαφνικά θεωρείται και πάλι «σωστός». Από πολλές απόψεις, η υπεύθυνη του ξενοδοχείου και ο άντρας της αντιπροσωπεύουν το επικριτικό βλέμμα της κοινωνίας που οδηγεί τους ανθρώπους στο ότι πρέπει να βρουν έναν ερωτικό σύντροφο. Το βρώμικο μυστικό που όλοι κρύβουν μέσα τους είναι ότι προσποιούνται πως δεν επηρεάζονται από τις κοινωνικές πιέσεις. Οι φωτογραφίες στο facebook, τα μηνύματα στο twitter είναι σχεδιασμένα να διατυμπανίζουν ότι η αληθινή αγάπη έχει επιτέλους βρεθεί, ακόμα και όταν ο αληθινός λόγος ύπαρξης μιας σχέσης είναι να αποφευχθεί η κριτική των φίλων και των συγγενών. « Πότε θα αποκατασταθείς?», «Πότε ήταν η τελευταία σου σχέση?»
Ο David κρίνει τον Κουτσό Άντρα αυστηρά όταν λέει ψέματα για να κατακτήσει την σύντροφο του, αλλά απευθείας κάνει το ίδιο πράγμα επειδή φοβάται τη μοναξιά αλλά ίσως και επειδή αυτό που φοβάται περισσότερο είναι το πώς θα φανεί στους άλλους.
Εφόσον υπάρχει μια μορφή επικοινωνίας ή κάποιος λόγος να είναι μαζί, οι άνθρωποι εξαγοράζουν το χρόνο μέχρι να βρουν κάτι αληθινό. Δίνουν τα πάντα για να ξεφύγουν από αυτό το συμβολικό ξενοδοχείο της μοναξιάς και να ανέβουν στο πλοίο της αγάπης, έστω και για λίγο.
5.Μιλάει για τα ψέματα, τη χειραγώγηση και την εξαπάτηση, που κυριαρχούν σε οποιαδήποτε σχέση έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα.
Παρόλο που φαίνεται ως μια άκρως απαισιόδοξη ερμηνεία, ο Λάνθιμος χρησιμοποιεί τη μαύρη κωμωδία για να γεμίσει με φως τις σχισμές της καρδιάς μας. Σχεδόν όλοι οι άνθρωποι εξαπατούν στην προσπάθεια τους να συνεχίσουν μια σχέση, ή και να την σώσουν από τη διάλυση της. Πολλοί άνθρωποι το κρύβουν αυτό ή το παρουσιάζουν ως κάτι το ευγενές.
Ο Λάνθιμος δεν το ανέχεται αυτό. Θα λέγαμε ότι ο κάθε χαρακτήρας του θερίζει ότι σπέρνει. Κανένας δεν σώζεται από την ασχήμια του ψέματος του. Ο αδερφός του David (που τώρα είναι σκύλος) ξυλοκοπείται μέχρι θανάτου από την τότε σύντροφό του, την Άκαρδη Γυναίκα. Ο Κουτσός Άνδρας πρέπει να συνεχίσει να τραυματίζει το πρόσωπό του και ανταμείβεται με την ασέβεια της γυναίκας του και του ‘παιδιου’ γνωρίζοντας πως έχει πει πολλά ψέματα.
Κάτω από κάθε σχέση υποβόσκει ένας κρυφός ποταμός απάτης που οδηγεί αναπόφευκτα στην αποκάλυψή του. Το σενάριο είναι αρκετά ασαφές χωρίς να μας υποδεικνύει ότι οι χειραγωγήσεις αυτές είναι απαραίτητα κακές. Πολλές φορές γίνονται και για λόγους φιλανθρωπίας. Παρ ‘όλα αυτά, υπογραμμίζει την προφανή ύπαρξή τους, και τα μερικές φορές ύπουλα κίνητρα πίσω από αυτές.
Το να ισχυριστεί ότι κάθε σχέση- ακόμα και οι υγιείς και μακροχρόνιες σχέσεις- είναι χτισμένες πάνω σε ψέματα (ή ακόμα και σε μια σαθρή βάση διαστρέβλωσης) είναι ένας βαρύς υπαινιγμός. Ωστόσο, οι θεατές του ‘Αστακού’, γελώντας και κουνώντας το κεφάλι τους στα παράλογα γεγονότα που απεικονίζονται, πρέπει αναπόφευκτα να δεχτούν την αλήθεια αυτών των ισχυρισμών.
Η δύναμη του ‘Αστακού’ έγκειται στην ικανότητά του να θέτει τα κίνητρά μας στο μικροσκόπιο, υπολογίζοντας ποιοί από τους στενούς μας δεσμούς και σχέσεις προέρχονται από πιέσεις έξω από εμάς ή αποφάσεις που βασίζονται σε επιφανειακά πράγματα.
Σε μια συνέντευξη στο Blu-Rau / DVD για τον ‘Αστακό’, ο Λάνθιμος και ο Φιλίππου δηλώνουν ότι ήθελαν να κάνουν μια ταινία για την αγάπη. Μιλούν για την ιστορία αγάπης μεταξύ του David ( Colin Farrel) και της Μυωπικής Γυναίκας ( Rachel Weisz) με αρκετά ρομαντικούς όρους, όπως και το υπόλοιπο καστ. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι, ακόμη και εν μέσω όλης αυτής της θλίψης και του κυνισμού, η αγάπη και ο ρομαντισμός μπορούν ακόμα να ανθίσουν. Η ταινία απλώς υπενθυμίζει στο κοινό της, ότι πρέπει να προσεγγίσουν όλες τις σχέσεις με ορθάνοιχτα μάτια, αποδεχόμενοι τις παγίδες και την αλλοίωση που θα τις συνοδεύσουν.
