Το να ειπωθεί πόσο επιδραστικό υπήρξε το Sandman για τα comics είναι σίγουρα περιττό. Η κυκλοφορία του όμως από τις εκδόσεις Anubis, σε μια εξαιρετική μετάφραση του Ηλία Τσιάρα, είναι μια καλή ευκαιρία να βυθιστούμε ξανά στην ονειρική γραφή του αγαπημένου στο ελληνικό κοινό συγγραφέα Neil Gaiman, στο εμβληματικό σχέδιο των Sam Kieth, Mike Dringenberg, Malcolm Jones, Chris Bachalo, Michale Zulli, Steve Parkhouse μεταξύ άλλων, όπως επίσης και στο υλικό από το οποίο φτιάχτηκαν. H επίδραση που έχει άλλωστε στους αναγνώστες είναι και ο βασικός λόγος που είναι ένας από τους πιο πολυβραβευμένους τίτλους όλων των εποχών, με 26 βραβεία Eisner, αλλά και βραβείο σεναρίου στην Ανγκουλέμ, καθώς και δύο βραβεία Hugo.
Το The Sandman ήταν ένα πολύ διαφορετικό graphic novel όταν κυκλοφόρησε, στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και αρχές πια της «ηλεκτρονικής» δεκαετία του 1990. Βέβαια δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για παρθενογένεση, δεν είναι έτσι και αλλιώς αυτός ένας δόκιμος δείκτης αξιολόγησης ενός έργου. Το The Sandman του 1989 βασίστηκε σε μια σειρά από χαρακτήρες που είχαμε ξαναδεί, τόσο σε comic ιστορίες του παρελθόντος όσο και σε πανάρχαια δραματολογικά αρχέτυπα, που ενυπάρχουν σε ιστορίες δεκάδων πολιτισμών ανά τον κόσμο. Για το πρώτο, αρκετοί από τους πρωταγωνιστές που συναντούμε στις σελίδες του comic προέρχονται από την πένα του βασιλιά Jack Kirby, στην ομώνυμη σειρά των 70s, κάτι που φαίνεται ιδιαίτερα στο ονειρικό, βαθιά ιμπρεσιονιστικό σχέδιο όσο και στην παραμυθικά γοτθική γραφή του Gaiman, ο οποίος αναγνωρίζει την κληρονομιά του Kirby και το πόσο βασίστηκε ο ίδιος σε αυτή. Για το δεύτερο, που μάλλον είναι και το σπουδαιότερο, βλέπουμε εδώ να λάμπει το ιδιαίτερο ταλέντο του νεαρού, τότε, Gaiman, ο οποίος καταφέρνει, χωρίς να στερεί τη σκόνη του χρόνου από τα σύμβολα του, να τα φέρνει στο σήμερα.
Μέσα από τις σελίδες του graphic novel (δύο τόμοι του οποίου έχουν ήδη κυκλοφορήσει) βλέπουμε πως εξερευνούνται στοιχεία που δομούν την ανθρώπινη ιδιότητα χωρίς τίποτα να κρύβεται ή να αποσιωπάται. Μέσα από μια βαθιά αλληγορική, κρυπτική σχεδόν αλλά και ταυτόχρονα ειλικρινής και διαυγής γραφή, γεμάτα παγκόσμια αναγνωρίσιμα σύμβολα και χαρακτήρες (είτε αρχαίους θεούς είτε τις πιο πρόσφατες απηχήσεις τους, του υπερήρωες), οι δημιουργοί του comic μας δίνουν, με τις αλληλοδιαπλεκόμενες ιστορίες και χαρακτήρες τους, ονειρικές εικόνες που απηχούν έναν σύγχρονο ψυχισμό. Μια ανθρώπινη υπόσταση που καταπιέζεται και καταπιέζει η ίδια τη σεξουαλικότητα της, την επιθυμία της για αναγνώριση και τις συγκρούσεις που την καλλιεργούν.
Η βία και η έντονη σεξουαλικότητα του graphic novel βρίθουν, δε δίνονται όμως ανέπνευστα ή ως τετριμμένα, ανώριμα τεχνάσματα για να κερδίσει το comic τη σφραγίδα του «ενήλικου». Αντίθετα, αποτελούν και αυτά με τη σειρά τους σύμβολα για μια πιο βαθιά και ειλικρινή εξέταση του τι σημαίνει να υπάρχει κανείς σε μια σύγχρονη κοινωνία, η οποία έχει μια τόσο παράδοξη, γεμάτη ντροπή και ταυτόχρονα επιδειξιομανία, σε επίπεδο εκμετάλλευσης και εμπορευματικοποίησης για αυτά τα στοιχεία. Οι αδρές γραμμές που σχηματίζουν τα σώματα, γεμάτες λεπτομερείς σκιάσεις, ειδικά στα πρόσωπα, εστιάζουν σε αυτή ακριβώς την απεικόνιση, σαν τα ίδια τα σώματα και οι άνθρωποι να προσπαθούν να αναδυθούν μέσα από τα σύγχρονα προβλήματα, τον κόσμο ενός ειλικρινούς (για τον εαυτό τους) ονείρου και μιας πνιγηρής πραγματικότητας. Επίσης πρέπει να αναφερθεί πόσο πρωτοποριακή ήταν η δουλειά αυτή στην απεικόνιση της trans και της agender ταυτότητας, κάτι που 30 χρόνια μετά την κυκλοφορία του The Sandman θα έμπαινε στην καθημερινότητα της pop κουλτούρας και των συζητήσεων για αυτή. Τόσο σε επίπεδο σχεδίου όσο και σεναρίου, οι LGBTQI απεικονίσεις χρησιμοποιούνται με ευαισθησία και βάθος, ως χαρακτηριστικά πολύπλευρων ατόμων που δεν αναλώνονται σε ένα μόνο στοιχείο ως ενδεικτικό της ταυτότητας του, αλλά προσπαθούν συνεχώς να την ανακαλύψουν και να αποκτήσουν ορατότητα σε έναν κόσμο που τους την αρνείται.
Αυτή τη διττή προσπάθεια και ταυτότητα συμβολίζεται και στον ίδιο τον πρωταγωνιστή, τον Αιώνιο Μορφέα, τον μικρότερο αδερφό τ@ Θανάτου. Ο Μορφέας, το Όνειρο μπορεί να εγκλωβίστηκε από ανθρώπους για σχεδόν έναν αιώνα και να νιώθει μίσος για αυτή τη φυλάκιση, όμως τελικά αδυνατεί να μισήσει τους ανθρώπους. Αντίθετα, πιστός στα καθήκοντα του, τελικά τα υπερβαίνει και πολλές δείχνει έλεος, ακόμα και συμπάθεια για αυτούς, ενώ την ίδια στιγμή βρίσκει τον εαυτό του να βασανίζεται συχνά από τα ίδια προβλήματα. Δεν τους αντιμετωπίζει ούτε με την περιφρόνηση που δείχνει η ανδρογύναικη Επιθυμία, ούτε με την αδιαφορία ενός μελετητή που δείχνει @ Πεπρωμένο. Δεν τους χαρίζει καν την ήρεμη, σαγηνευτική σχεδόν αποδοχή που δείχνει στα καθήκοντα του @ Θάνατος. Δε θα μπορούσε έτσι και αλλιώς, αφού η «εργασία» του δεν έχει ούτε την προσωρινότητα και το στιγμιαίο που προσφέρει η Επιθυμία, ούτε τη μακρο-εικόνα που φέρει @ Πεπρωμένο και @ Θάνατος. Αντίθετα, αναγκάζεται να ασχολείται κάθε μέρα μαζί τους, να πλάθει με τα υλικά που του δίνουν το βασίλειο του, να βρίσκεται συνέχεια ανάμεσά τους. Να τους παρατηρεί, να τους νοιάζεται και, τελικά, να τους αγαπάει ως φίλους, ή και παραπάνω. Ο Μορφέας βιώνει συνεχώς τις εναλλαγές της ανθρώπινης ευαισθησίας, κάθε μορφής, από την παιδική φαντασία έως την ενήλικη μυστικοπάθεια.
H μετάφραση ενός έργου του Gaiman δεν είναι ποτέ απλή, είτε πρόκειται για βιβλίο είτε για graphic novel. Ο συγγραφέας έχει αναπτύξει μια ιδιαίτερη, βαθιά συμβολική και συμβολογική επαφή με τη γλώσσα που χρησιμοποιεί η οποία, στον πυρήνα της, παραμένει βαθιά βρετανική. Λογοπαίγνια, κρυφοί συμβολισμοί, συνδηλώσεις και απλές λαϊκές ρήσεις που είναι αδύνατον να μεταφερθούν αναλλοίωτες συνιστούν τη μετάφραση πολύ δύσκολο. Εάν συνδυαστεί αυτό με τη συνήθεια του να χρησιμοποιεί συχνά στίχους ποιημάτων και τραγουδιών (άλλωστε και το δικό του έργο έχει γίνει συχνά αντικείμενων τέτοιων στίχων από δημοφιλή συγκροτήματα), καταλαβαίνει κανείς πόσο εφιαλτική σχεδόν μπορεί να γίνει η ζωή ενός μεταφραστή που έρχεται αντιμέτωπος με αυτό το καθήκον. Όμως το The Sandman έρχεται σε εμάς με έναν άμεσο τρόπο, χάρη στην ιδιαίτερη και προσεγμένη δουλειά του Ηλία Τσιάρα, η οποία δε μας στερεί σχεδόν τίποτα από την ατόφια ανάγνωση του σκωπτικού και έντονα ψυχαναλυτικού λόγου του Gaiman.
To Τhe Sandman είναι, σε κάθε περίπτωση, ένα έργο πολύπλευρο και πολυσήμαντο, στο οποίο θα επιστρέφουμε ξανά και ξανά. Και, ακόμα και η φερέλπιδα μεταφορά του Netflix δεν τα καταφέρει στην απεικόνιση της σκοτεινής του ατμόσφαιρας και του βαθιά ανθρώπινου χαρακτήρα του, μπορούμε πάντα να επανερχόμαστε στο graphic novel στις βιβλιοθήκες μας.
Το The Sandman: Κουκλόσπιτο (Βιβλίο 2) είναι υποψήφιο στην κατηγορία Καλύτερη Μεταφρασμένη Έκδοση των Ελληνικών Βραβείων Κόμικς 2023
