Ένα ακόμα έτος φτάνει στο τέλος του… Και λίγο πριν την αυγή του νέου έτους (και φέτος μιας νέας δεκαετίας) κοιτάς πίσω και κάνεις μια ανασκόπηση των γεγονότων που σημάδεψαν τόσο εσένα σε προσωπικό επίπεδο, όσο και τον κόσμο, σε κοινωνικό, πολιτικό ή ακόμα και σε πολιτισμικό επίπεδο. Ο χώρος της τέχνης ευδοκίμησε ιδιαίτερα φέτος, αλλά συνέχισε να μετατρέπεται όλο και περισσότερο σε ένα αγοραστικό προϊόν. Το ίδιο δεν μπορεί να ειπωθεί και για τα κόμικς, την 9η τέχνη, τα οποία έως και σήμερα παραμένουν μια από τις αγνότερες τέχνες. Παρακάτω πρόκειται να επιχειρήσουμε μία ανασκόπηση της χρονιάς για την ελληνική κόμικ σκηνή.
Το 2019 αποτέλεσε μια από τις παραγωγικότερες χρονιές της ελληνικής κόμικς σκηνής, αφού τυπώθηκαν παραπάνω από 300 νέες δουλειές που διανεμήθηκαν στα διάφορα φεστιβάλ, βιβλιοπωλεία, περίπτερα κλπ. Μαζί με αυτή την άνοδο ήρθε και μια άλλη άνοδος, πρωτοποριακή για την Ελλάδα, εκείνη των ψηφιακών κόμικς.
Μέσα στη χρονιά όμως, άνοιξαν και πολλές νέες συζητήσεις. Αναδύθηκαν ερωτήματα σχετικά με το μέλλον του χώρου στην ελληνική πραγματικότητα. Μερικά από τα κυριότερα ερωτήματα που έφεραν και φέρουν οι εποχές της ψηφιοποίησης των κόμικς είναι εάν το έντυπο πεθαίνει, εάν η κοινωνία επιλέγει να διαθέσει χρήματα αποκλειστικά σε mainstream πράγματα παραλείποντας την ανεξάρτητη σκηνή και τα «underground» ρεύματα, αλλά και εάν πλέον τα κόμικς, υπάρχουν αποκλειστικά για τον ρομαντισμό, και το νοσταλγικό κοινό.
Η Ψηφιακή Ένατη Τέχνη
Φέτος, η ελληνική κοινότητα προσπάθησε να κάνει κάποια σημαντικά βήματα προσπαθώντας τόσο να εκμοντερνιστεί όσο και να συστηθεί σε ένα ευρύτερο κοινό. Οι πρωταγωνιστές αυτής της προσπάθειας ήταν οι ίδιοι οι δημιουργοί κόμικς. Μια περιήγηση στα social media μερικών δημιουργών και θα βρεθεί κάποιος αντιμέτωπος με τακτικά δημοσιεύματα χιουμοριστικών, σατυρικών, πολιτικών στριπς –ή ακόμα και ολοσέλιδων-, teasers για επερχόμενες δουλειές, fan arts ή και με σκηνές από τα ατελιέ ή τα artists alleys στα φεστιβάλ… Πλέον οι καλλιτέχνες επιδεικνύουν την δουλειά τους, σε μια διαρκή προσπάθεια να κερδίσουν κοινό, προσπαθώντας να διευρύνουν τους ορίζοντες τους, με μια πιο εξωστρεφή πολιτική σε σχέση με τα παλαιότερα χρόνια που η 9η τέχνη περιοριζόταν μονάχα στο χαρτί, το οποίο έπρεπε να πας μέχρι το περίπτερο ή το βιβλιοπωλείο της γειτονιάς για να το πάρεις.
Πέρα από τους δημιουργούς όμως, και διάφορα ψηφιακά περιοδικά και sites ενισχύουν αυτή την αντίληψη. Sites όπως το socomic.gr, που επί σειρά ετών διαδίδει την ιδέα πως καθημερινά μπορείς να διαβάσεις κόμικς από οποιαδήποτε ηλεκτρονική συσκευή έχεις στην κατοχή σου, και περιοδικά όπως το φετινό «Comic Cultura», που κάθε δύο μήνες παρέχει ένα 68-σελίδων ψηφιακό περιοδικό κόμικς με στήσιμο εντύπου, τόσο με έργα Ελλήνων δημιουργών όσο και με αρθρογραφία γύρω από την 9η τέχνη, που διανέμεται εντελώς δωρεάν μέσα από την διαδικτυακή πλατφόρμα του issuu.com.
Τα κύρια ρεύματα της ελληνικής κόμικ σκηνής
Ένα από τα αξιοπερίεργα του έτους όμως, είναι ότι η ραγδαία ανάπτυξη του ψηφιακού τομέα φέρνει και την εξάπλωση στον έντυπο χώρο… Φέτος είχαμε πολλές νέες εκδόσεις κόμικ, προσεγμένες και πολυτελείς τόσο από εκδοτικούς που εκδίδουν κυρίως κόμικς όσο και από εκδοτικούς οίκους γενικής θεματολογίας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία φάνηκαν να συνυπάρχουν στο χώρο διαφορετικά ρεύματα κάποια απ’ τα οποία έγιναν περισσότερο εμφανή στη φετινή χρονιά.
Προηγουμένως περιγράψαμε το ρεύμα εκείνο που επιχειρεί να συνδυάσει τον ψηφιακό με τον χάρτινο κόσμο, χωρίς να μηδενίζει το παρελθόν αλλά αναγνωρίζοντας τις τεχνολογικές δυνατότητες του μέλλοντος.
Στον αντίποδα αυτού στέκεται ένα ρεύμα «επιστροφής στο περίπτερο», μία ομάδα καλλιτεχνών και αναγνωστών κόμικς που κινούνται κυρίως με γνώμονα τη νοσταλγία. Η κουλτούρα του περιπτέρου βρισκόταν στα ύψη της μέχρι τις αρχές των 00ς. Έκτοτε, με την οικονομική κρίση και την επιρροή της «Βαβέλ», του «9», και περιοδικών που έφεραν τα κόμικς ως μια εκλεπτυσμένη μορφή τέχνης, οπότε καλλιεργήθηκε η άποψη πως τα κόμικς θα έπρεπε να ανήκουν δίπλα σε ένα βιβλίο, δίπλα σε μια έκθεση ζωγραφικής, κλπ. Ένθερμοι υποστηρικτές της «επιστροφής στο περίπτερο» είναι το πρόσφατο πολυθεματικό περιοδικό κόμικς «Epifany», που μέσα από την κυκλοφορία του στο περίπτερο ελπίζει στην επανασύσταση ενός νέου κοινού για τα κόμικς το οποίο θα επιστρέψει στα περίπτερα όπως στο παρελθόν και θα αναζητά αποπολιτικοποιημένες ιστορίες, ενώ η ίδια εκδοτική -Phase Productions- εκδίδει και 2 ακόμη τίτλους κόμικς περιπτέρου, τα «Αιώνιος» και «Λήσταρχοι». Μία ακόμη προσπάθεια για επιστροφή των κόμικς στα περίπτερα είναι η «Μεγάλη Συλλογή Της Μάρβελ» της Hachette και μας θυμίζει επίσης παλιότερες εποχές με διαφόρων ειδών σειρές (κατασκευές, DVD και ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς) που κυκλοφορούσαν τακτικά στα περίπτερα. Παράλληλα όμως αναπτύχθηκε και η ιδέα για κοινή παρουσία και στα περίπτερα και στα βιβλιοπωλεία. Οι εκδόσεις Μικρός Ήρως με το «Μπλεκ» και τα graphic novels της ή ο «Μπλε Κομήτης» των εκδόσεων Polaris είναι σαφή παραδείγματα.
Ένα άλλο καλλιτεχνικό ρεύμα -με σημαντικά καλλιτεχνικά αποτελέσματα- είναι εκείνο της «mainstream-οποίησης» του μέσου. Απαρτίζεται από καλλιτέχνες που επιχειρούν να ανοίξουν τους ορίζοντες του ελληνικού κόμικ απευθυνόμενοι σε αναγνώστες πέραν από το σταθερό αναγνωστικό κοινό των κόμικς (το οποίο είναι έτσι κι αλλιώς αρκετά περιορισμένο στην Ελλάδα). Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το «ΦΕΣΤΙΒΑΛ» από τους Γιώργο Γούση, Παναγιώτη Πανταζή και την Γεωργία Ζάχαρη, που κυκλοφόρησε στα πλαίσια της 60ης επετείου του Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, και φτιάχτηκε ειδικά για την εκδήλωση. Ως ανάλογη μπορεί να θεωρηθεί η προσπάθεια του Αρίσταρχου Παπαδανιήλ με το «Ήταν Μια Φορά Ένας Κομίστας Στην TV», που επιχείρησε να τραβήξει ένα εξίσου διαφορετικό κοινό δημιουργώντας ένα poster book που συγκεντρώνει τα «έργα» Τάκη Περιστέρη στην σειρά «Η Πολυκατοικία».
Μία άλλη καλλιτεχνική τάση που έχει ενισχυθεί τα τελευταία χρόνια είναι η έμπνευση απ’ την ελληνική ιστορία και τη συλλογική μνήμη. Σε αυτή την κατηγορία έργων βρίσκουμε από βιογραφίες σπουδαίων καλλιτεχνών, όπως του Έλληνα γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, σε σενάριο του Δημήτρη Βανέλλη και σχέδιο του Θανάση Πέτρου μέχρι και ιστορίες απ’ την περίοδο της ελληνικής επανάστασης, με χαρακτηριστικότερο έργο το «1800» του Θανάση Καραμπάλιου, ένα ιδιαίτερα επίκαιρο κόμικ που ενόψει του εορτασμού των 200 χρόνων του ελληνικού κράτους επιχειρεί να διαβάσει το παρελθόν εντελώς διαφορετικά απ’ την εθνοκεντρική -έως και εθνικιστική- οπτική που θα μονοπωλήσει στις φιέστες που ετοιμάζουν στα πλαίσια του επίσημου εορτασμού. Στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο κινήθηκε και η σειρά «Ληστές» των Γιάννη Ράγκου & Γιώργου Γούση που δημοσιεύθηκε στις σελίδες του «Μπλε Κομήτη», και οι «Λήσταρχοι» των Βασίλη Χειλά & Παναγιώτη Τσαούση. Επίσης το ενδιαφέρον στράφηκε και στην περίοδο του ’40, της Αντίστασης, του αντιφασιστικού αγώνα και της Απελευθέρωσης με την ανθολογία κόμικς «Ένα Γλυκό Ξημέρωμα» σε επιμέλεια των Μενέλαου Χαραλαμπίδη & Γιάννη Κουκουλά. Βέβαια η ιστορία -διαβασμένη με ταξικά γυαλιά- είναι πάντα παρούσα και στα καρέ του Πάνου Ζάχαρη, ο οποίος φέτος μας πρόσφερε το “Working Dead.. and…“ Τέλος, και φέτος είχαμε μεταφορά ενός κλασσικού έργου ελληνικής πεζογραφίας, με τον «Ζητιάνο» του Kanellos Kob.
Σημαντικά ενισχυμένος φέτος ο πολιτικός λόγος στα ελληνικά κόμικς. Το «Καρέ Καρέ» είναι ένα σαφές παράδειγμα με τις πολιτικές γελοιογραφίες του, όπως είναι αντίστοιχα και πολλές ψηφιακές σειρές του socomic.gr καλλιτεχνών όπως ο Πάνος Ζάχαρης, ο John Antono ή η Αλέξια Οθωναίου. Έπειτα, ο αντιφασιστικός λόγος «κατέλαβε» πολλές εκδόσεις όπως τις ανθολογίες «Ένα Γλυκό Ξημέρωμα» και «Βάλτους Χ», ενώ και σε άλλα περιοδικά όπως το «Comic Cultura» ή σε εκθέσεις όπως η “Έκθεση ενάντια στον Κοινωνικό Αποκλεισμό” του Smass Fest οι έλληνες δημιουργοί ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στην αδικία και την καταπίεση.
Δεν ξεχνάμε και τις φετινές προσπάθειες για προσέγγιση και ενός παιδικού κοινού, με τις εκδόσεις Μιχάλη Σιδέρη με 3 νέους τίτλους από την Αρινέλα Κοτσίκο, τον Γιώργο Μελισσαρόπουλο και τον Νικόλα Στεφαδούρο, ενώ η AddArt με τους «Μπάμπουρες» δείχνει τον δρόμο και για άλλα περιοδικά στο περίπτερο, με τους Δημήτρης Σαββίδης, Γιάννης Τέξης, Σταύρος Κιουτσιούκης, κα, να συμμετέχουν στο εγχείρημα.
Τα κόμικ, ένα “άθλημα” ομαδικό
Από τις σημαντικότερες κινήσεις στην φετινή χρονιά πρέπει να καταταχθούν οι διάφορες έντυπες ανθολογίες κόμικς, όλες τους με πολιτική σημασία. Πρώτη για φέτος το «Τσοντοκόμικ» από 10 Ελληνίδες καλλιτέχνιδες (Γεωργία Ζάχαρη, Lussaki, Στέλλα Στεργίου, Σμαρ, Έλενα Γώγου κα), όπου η καθεμία με το προσωπικό και ιδιαίτερο στυλ της γράφει μία ερωτική ιστορία μακριά απ’ το man’s gaze που έχουμε συνηθίσει στα ερωτικά κόμικς. Ακολούθησε φυσικά το συλλογικό «Ένα Γλυκό Ξημέρωμα» με 14 κόμικς Ελλήνων δημιουργών (Γιώργος Γούσης, Τομέκ, Tasmar, Λέανδρος, Αλέξια Οθωναίου, Soloup, Γιώργος Φαραζής κα), στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως και το οποίο είχε πρωτοπαρουσιαστεί στην ομώνυμη έκθεση τον Οκτώβριο του 2016, με θέμα την Απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944. Και λίγο πριν κλείσει το έτος, το «Βάλτους Χ – Ο Μαύρος Χάρτης Της Ρατσιστικής Βίας» ήρθε για να αποτυπώσει τις ρατσιστικές επιθέσεις στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις μέσα από τη ματιά 55 καλλιτεχνών (Σάββας Αμπατζίδης, Chrispy Shift, Λευτέρης Γιακουμάκης, Ξανθός Βενιζέλος, Θωμάς Κεφαλάς, Γιώργος Μικάλεφ, John Antono κα). Η έκδοση ξεκίνησε ως μια προσπάθεια ενίσχυσης της καμπάνιας για την δικαστική καταδίκη της Χρυσής Αυγής ως εγκληματική οργάνωης και αυτό είναι και ένα απ’ τα βασικά στοιχεία που την κάνει απαραίτητη προς αγορά αφού τα έσοδα της πάνε για την κάλυψη των εξόδων της Πολιτικής Αγωγής στην δίκη της Χρυσής Αυγής.
Το δυσάρεστο γεγονός της χρονιάς ήταν η αναστολή του «Μπλε Κομήτη» που μετά από μόνο 9 τεύχη, και ενάμιση χρόνο κυκλοφορίας σταμάτησε την κυκλοφορία του, αφήνοντας έτσι ένα κενό για άλλη μια φορά στον χώρο για ένα πολυθεματικό περιοδικό με –αμιγώς- Έλληνες δημιουργούς. Το «Comic Cultura» συγκεντρώνει επίσης Έλληνες δημιουργούς, αλλά ψηφιακά, ενώ το «Epifany» που ξεκίνησε τον Δεκέμβριο έχει νέες μεγάλες σειρές, που όμως δεν εναλλάσσονται ανά τεύχος όπως στα άλλα 2.
Νέα κόμικ και σίκουελς παλιών αγαπημένων
Η μυθοπλασία και οι πρωτότυπες ιστορίες έκαναν εντύπωση για μια ακόμη χρονιά, με το «Ψηφιδωτό» των Τάσου Ζαφειριάδη & Πέτρου Χριστούλια να σπάει τον γραμμικό τρόπο αφήγησης, την «Αθήνα» του Βασίλη Λώλου να προτείνει έναν σουρεαλιστικό τρόπο απεικόνισης της αθηναϊκής κοινωνίας των 90ς σε μια ιδιαίτερη αυτοβιογραφία, το «Αλλόκοσμα» των Αναστασία Βαξεβάνη & Ευγενία Κουμάκη παρουσιάζει 3 ελληνικά παραμύθια αλλιώς, ο «Βάρδος» του Νίκου Παπαμιχαήλ με μια ιστορία αφιερωμένη στους σκωτσέζικους θρύλους κα. Πολλά σίκουελς είχαμε επίσης σε ήδη εδραιωμένες σειρές, όπως συνέβη με τα «Κουραφέλκυθρα» του Αντώνη Βαβαγιάννη, το «Working Dead» του Πάνου Ζάχαρη, το «Hasta La Vista Baby» του Σπύρου Δερβενιώτη –τρίτη συνέχεια στο σύμπαν του «Yesternow» και «Shark Nation».
Ο χώρος των αυτοεκδόσεων είχε την μεγαλύτερη παραγωγικότητα φέτος, με τον Κλημή Κεραμιτσόπουλο να φέρνει 3 νέες, ανάμεσά τους το «Κυνήγι» -σε σενάριο του Γιώργου Βακάκη– και το «Αποδομημένα Αστεία», ο Δημήτρης Καμένος με το «Μεφίστο» -συλλέγει το πρώτο κεφάλαιο της σειράς στριπ από το «Καρέ Καρέ»-, ο Κωνσταντίνος Κάτσος με τα «Το Διάστημα Ανάμεσά Μας» και «Μαγειρεύοντας Με Τον Τάκη», ο Μάνος Λαγουβάρδος με τον «Πολικό Παλαιστή», κα.
Κατά τα άλλα ο έντυπος τύπος γενικώς είναι επιφυλακτικός με τα κόμικς κάτι που αποτυπώθηκε και φέτος. Εξαίρεση αποτελεί η Εφημερίδα Των Συντακτών που επιμένει με τη τετρασέλιδη στήλη «Καρέ Καρέ» -επιμέλεια: Γιάννης Κουκουλάς, Λουίζα Καραγεωργίου– η οποία έκλεισε φέτος 5 χρόνια έκδοσης αλλά και με προσεκτικά διαλεγμένες έκτακτες εκδόσεις «Popeye», «Κόρτο Μαλτέζε» και «Μικρός Ήρως». Κατά τα άλλα οι υπόλοιπες εφημερίδες κινήθηκαν σε ρηχά νερά όσον αφορά τις προσφορές τους σε κόμικς, αφού όταν έδιναν κόμικς είτε ήταν μόνο παιδικά είτε ήταν τυπωμένα σε φτηνιάρικες εκδόσεις.
Νέες εκδόσεις μεταφρασμένων κόμικς
Πολλά εξαιρετικά μεταφρασμένα κυκλοφόρησαν βέβαια και φέτος στην κόμικς αγορά. Το Οξύ και η Anubis έφεραν για άλλη μια χρονιά μια γερή δόση Marvel και DC, σαφή παραδείγματα τα «Batman: White Knight», «Spider-Verse», «Batman: The Man Who Laughs», «Justice», «Original Sin» και πολλά ακόμα. Το Οξύ μετέφρασε και τον πρώτο τόμο του «Saga» των Vaughan & Staples (ένα απ’ τα σημαντικότερα κόμικ των τελευταίων χρόνων που πρέπει να συνεχίζει να μεταφράζεται στα ελληνικά), ενώ ο πρώτος τόμος του «Έλρικ» των Blondel & Recht, Doli ήρθε από τον Αίολο, η Jemma Press πρότεινε το «Τρεις» των Gillen & Kelly, η Angelus Novus το «Κόκκινη Παρθένα» των Mary & Bryan Talbot, η Χαραμάδα με το «Οι ζωές των Σάκο και Βινσέτι» του Rick Geary. Η εκδοτική Μικρός Ήρως σύστησε αλλά και επανασύστησε το αναγνωστικό κοινό των κόμικς με διάφορα Λατινικά, Ιταλικά, Γαλλοβελγικά και Βρετανικά κόμικς μέσω του διμηνιαίου πολυθεματικού «Μπλεκ», ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουμε τον «Στορμ» των Martin Lodwejik & Don Lawrence, «Μάντυ Ρίλεϋ» των Ray Collins & Ernesto Garcia Seijas, «Μισέλ Βαγιάν» των Graton, Lapiere & Bourgne, Benetau, «Λάργκο Γουίντς» των Jean Van Hamme & Philippe Francq, κα. Ενώ εξέδωσε και πολλά κόμικς του οίκου Bonelli, με τίτλους όπως «Ντύλαν Ντογκ», «Mister No Revolution». Ο «Μπλε Κομήτης» εξέδωσε για πρώτη φορά στην Ελλάδα κόμικς των Zerocalcare –συγκεκριμένα το «Kobanne Calling»- και των Vehlmann & Kerascoet –με το «Satania»-, που είδαμε στα τελευταία 4 τεύχη του.
Φεστιβάλ και δρώμενα της χρονιάς
Πολλές ήταν οι εκθέσεις που έλαβαν χώρα σε διάφορους χώρους και πόλεις τόσο στην Αθήνα όσο και σε άλλες πόλεις. Στο Μουσείο Μπενάκη, τον Φεβρουάριο ο Soloup έφερε μια πολύ σημαντική έκθεση σχετικά με τον περσινό «Συλλέκτη». Η έκθεση Democrisis της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογραφών μένει στη μνήμη μας τόσο για το υπέροχο αποτέλεσμα όσο και για την φιλοξενία του αγαπημένου Altan. Το «Βάλτους Χ» έπειτα έγινε και αυτό έντυπη συλλογή ξεχώρισε για τους λόγους που αναφέραμε, σε επιμέλεια της Ηλέκτρας Αλεξανδροπούλου. Η «Εν Αιθρία» -υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Γαβριήλ Τομπαλίδη- έκανε φέτος την 10η έκθεσή της, και φιλοξένησε πάνω από 70 έργα Ελλήνων καλλιτεχνών. Το «Oresteia Reversed», μια συνεργασία 23 Ελλήνων δημιουργών και του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης, ενώ χρησιμοποιήθηκε και υλικό από το ερευνητικό πρόγραμμα και καλλιτεχνικού προγράμματος «Μεγάλες Αφηγήσεις_ Η Επιστροφή» το οποίο διερευνά τη συνάντηση της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας με τις Πολιτικές Επιστήμες. Το «Comic ‘n’ Play» στη Θεσσαλονίκη με τη θεματολογία «Ένας Καινούριος Κόσμος» τράβηξε για 17η χρονιά τις εντυπώσεις. Η ανθολογία «Ένα Γλυκό Ξημέρωμα» έφερε μαζί της ξανά μετά από 2 χρόνια την ομώνυμη έκθεση, και ξεκινώντας τον Ιούλιο στην Αθήνα, μεταφέρθηκε τον Σεπτέμβριο σε Δράμα και Κρήτη, τον Οκτώβριο στη Λαμία και τον Νοέμβριο στη Θεσσαλονίκη. Και πολλές ακόμα πιο μικρές σε σκέλος, και εντός φεστιβάλ κόμικς.
Περί των φεστιβάλ κόμικς, φέτος ξεκίνησαν 3 νέα την σταδιοδρομία τους, σε 3 διαφορετικές πόλεις. Το πολύ θετικό είναι πως η γένεσή τους δείχνει μια αναζωπύρωση της κοινότητας και μια κοινή προσπάθεια επέκτασης των κόμικς και γνωριμίας σε ένα ευρύτερο ελληνικό κοινό. Τον Μάρτιο του 2019 είχαμε στη Λάρισα το πρώτο LAComicsFestival, με την καθοριστική συμβολή του Μέλανδρου Γκανά και κατ’ επέκταση του Συλλόγου ΕΤουΚου, για ένα ολόκληρο επταήμερο. Φαίνεται πως το συγκεκριμένο έδειξε τον δρόμο και για 2 ακόμα μετά από 6 μήνες, ένα στη Δράμα, το Drama Comics Festival, και ένα στην Κρήτη, το 3C (Cretan Comic Con). Με την ίδια φλόγα συνεχίστηκαν και για φέτος τα Αθηναϊκά Comicdom Con Athens (Απρίλιος), Smass Fest (Ιούλιος), Φεστιβάλ Εφαρμοσμένων Τεχνών (Σεπτέμβριος) και Athenscon (Δεκέμβριος), τα Θεσσαλονικιώτικα The Comic Con (Μάιος) και Comic ‘n’ Play (Νοέμβριος) και το κρητικό Chaniartoon (Σεπτέμβριος).
Επιλογικά, το 2019 ήταν μια καθοριστική χρονιά για τα εγχώρια κόμικς. Από θέμα ποιότητας μένει να κριθεί. Αλλά από άποψη παραγωγικότητας, ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Παρατηρήθηκε μια αυξημένη εκδοτική κινητικότητα, αλλά και καλλιτεχνική, καθώς όπως φαίνεται, τα κόμικς είναι μάλλον ένα απ’ τους καλύτερους τρόπους έκφρασης συναισθημάτων και πεποιθήσεων… Μένει να δούμε τι θα γίνει του χρόνου…
Καλή χρονιά, και πάντα εις ανώτερα!
