Η κόμικ σειρά ιστορικής θεματολογίας του Θανάση Πέτρου έχει πλέον καθιερωθεί στα ελληνικά κόμικς, αλλά και σε ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό πέραν των κομιξόφιλων. Μάλιστα, το έργο του έχει κινήσει το ενδιαφέρον των ιστορικών που τους απασχολεί η δημόσια ιστορία κι αυτό αποδεικνύεται από ποικίλες εκδηλώσεις ιστορικού χαρακτήρα στις οποίες τον έχουν καλέσει προκειμένου να συνομιλήσουν μαζί του, με χαρακτηριστική τη συμμετοχή του στο πάνελ για τις «πολλαπλές αναγνώσεις του παρελθόντος» στο Φεστιβάλ Ιστορίας των Α.Σ.Κ.Ι. τον χειμώνα του 2023.
Έχοντας αναμετρηθεί στην τετραλογία του -πλέον- με βαθιά τραύματα της ελληνικής ιστορίας, 1 Το ερώτημα «πώς μιλούν τα κόμικς για την ιστορία χωρίς εθνικιστικά στερεότυπα» μάλιστα είχε απασχολήσει πριν λίγους μήνες και μία συζήτηση που συνδιοργάνωσαν το Smassing Culture και το Red n’ Noir στο πλαίσιο του 2ου Comics n’ Beers Fest κυρίως την Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και τον Εθνικό Διχασμό, δεν θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστούμε ότι συνέβαλε καθοριστικά στο παρατηρούμενο διαρκώς αυξανόμενο εκδοτικό ενδιαφέρον για την κατηγορία των ιστορικών κόμικς (BD Historiques όπως ονομάζονται στη γαλλοβελγική σκηνή, στην οποία έχουν ισχυρή εκδοτική παρουσία). Μάλιστα, το προηγούμενο -τρίτο- έργο της σειράς με τίτλο «1923: Εχθρική Πατρίδα» τιμήθηκε με το βραβείο Καλύτερου Κόμικ 2023 από την Ελληνική Ακαδημία Κόμικς, γεγονός που μαρτυρά την αναγνώριση της αξίας του πολύτομου έργου του Πέτρου από την ελληνική κόμικ κοινότητα.
Πλοκή
Οι χαρακτήρες του Θανάση Πέτρου, οι οποίοι μας συστήθηκαν στο στρατόπεδο Γκαίρλιτς στο πλαίσιο των γεγονότων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου συνεχίζουν την πορεία τους στο «1936: Ετοιμόρροπη Δημοκρατία» μέχρι και την άνοδο του δικτατορικού καθεστώτος του Ιωάννη Μεταξά. Συγκεκριμένα, παρακολουθούμε την πορεία του Αμπατζή, ο οποίος καταδιώκεται από την αστυνομία για ένα έγκλημα τιμής. Σύντομα καταλήγει στις φυλακές Τρικάλων, όπου και εκτίει την ποινή του μέχρι την περίοδο των κοινωνικοπολιτικών αναταραχών του 1936 που κατέληξαν στην εγκαθίδρυση δικτατορίας της 4ης Απριλίου.
Η καθημερινή ζωή στις φυλακές
Στο νέο κεφάλαιο της ιστορίας του, ο Πέτρου πήρε την τολμηρή απόφαση να απόσχει από την αφήγηση της πολιτικής ιστορίας της πυκνής περιόδου 1922-1936, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του σε μία επιμέρους ιστορική αφήγηση σχετικά με το παρελθόν του δικαστικού και σωφρονιστικού συστήματος και ιδίως στη μικροϊστορία της καθημερινής ζωής στις φυλακές. Η επιλογή του αυτή υλοποιήθηκε μέσω ενός αφηγηματικού τεχνάσματος,2 όπως ο ίδιος ο δημιουργός το χαρακτήρισε στην ενδιαφέρουσα συζήτησή του με τον Πέτρο Τατσόπουλο στην ραδιοφωνική εκπομπή «Ένα βιβλίο, μία Ιστορία» της 16ης/03/2024 του εγκλεισμού του πρωταγωνιστή της ιστορίας του στη φυλακή.
Στο πρώτο σύντομο μέρος της σχετικής αφήγησης μελετάται η διαπλοκή της αστυνομίας με τη δικαστική εξουσία. Τα απάνθρωπα βασανιστήρια που υπέστη ο πρωταγωνιστής ήταν μονάχα το προοίμιο της βέβαιης καταδίκης του από δικαστικούς λειτουργούς που πειθήνια ακολουθούσαν τις εντολές των οργάνων της ασφάλειας. «Η δικάσιμος δεν θ’ αργήσει» βεβαίωσε ο εισαγγελέας στον κατηγορούμενο Αμπατζή και γυρίζοντας στον επικεφαλής της αστυνομικής αποστολής ρώτησε επιβεβαιωτικά «Ευχαριστημένος κύριε Μωραΐτη;». Όπως αναμενόταν, τα βασανιστήρια δεν υπέπεσαν ποτέ στην αντίληψη του δικαστή, ο οποίος μετά από μία τυπική ακροαματική διαδικασία καταδίκασε τον Αμπατζή σε δωδεκαετή κάθειρξη.
Το δεύτερο μέρος (που αποτελεί και τον κορμό του τόμου) επιχειρεί να αναπαραστήσει την καθημερινότητα των έγκλειστων στις φυλακές της εποχής. Τοποθετώντας την αφήγηση στις φυλακές Τρικάλων (η αρχιτεκτονική των οποίων εικονογραφείται βάσει φωτογραφικών τεκμηρίων της εποχής που αντλήθηκαν από το ντοκιμαντέρ «Σιωπηλός Μάρτυρας») ο Πέτρου επιχείρησε να εξερευνήσει την ανθρωπογεωγραφία των φυλακών πριν την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, κατά την οποία αυτή μετασχηματίστηκε λόγω της μαζικής εισροής πολιτικών κρατουμένων – κομμουνιστών. Οι -τυπικοί και άτυποι- κανόνες της φυλακής, οι μέθοδοι σωφρονισμού, οι σχέσεις εξουσίας μεταξύ των κρατουμένων, η άτυπη οικονομία της φυλακής και οι στρατηγικές επιβίωσης των έγκλειστων αναδεικνύονται στην αφήγηση, η οποία βασίστηκε σε συναφείς ιστορικές μελέτες, αλλά και στη λαογραφική έρευνα του ακάματου ερευνητή Ηλία Πετρόπουλου.
Η συστηματική έρευνα του δημιουργού μαρτυράται και από τη χρήση της ιδιόλεκτου της φυλακής στους διαλόγους του έργου. Λέξεις και εκφράσεις της αργκό της φυλακής, αναμειγνύονται με την μικρασιατική ιδιόλεκτο, προκειμένου να αποδοθούν οι διάλογοι με ρεαλισμό και αυθεντικότητα. Ίσως, βέβαια, θα άξιζε η έκδοση να περιλαμβάνει και ένα λεξικό αυτών των όρων ως παράρτημα της έκδοσης με σκοπό την ευκολότερη κατανόησή τους.
Η
ρουτίνα της ζωής στη φυλακή βασίζεται στην επαναλαμβανόμενη
καθημερινότητα, η οποία ξεκινάει από τον έλεγχο των παρουσιών των κρατουμένων
με το πρωινό εγερτήριο (θυμίζοντας στρατό ή σχολική τάξη) και ολοκληρώνεται με
το βραδινό σιωπητήριο. Όμως, η διαφαινόμενη τάξη της φυλακής μπορεί να
διασαλευτεί ανά πάσα στιγμή, καθώς οι κρατούμενοι βρίσκονται σε έναν διαρκή
κλεφτοπόλεμο με τους δεσμοφύλακες, προκειμένου να μην εντοπίσουν και
τιμωρήσουν τις παράνομες πράξεις τους: τον τζόγο, την παρα-οικονομία των
τσιγάρων, την οπλοκατοχή, τις επιθέσεις σε συγκρατούμενους. Οι νεοεισερχόμενοι
μαθαίνουν από την πρώτη μέρα ότι ο σεβασμός στους παλιούς έγκλειστους είναι
υποχρεωτικός και η ρουφιανιά υπό καμία συνθήκη δεν γίνεται ανεκτή:
Απεργοί καπνεργάτες και δικτατορία Μεταξά
Ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής την περίοδο 1923-1936 εκτίει την ποινή του στις φυλακές Τρικάλων και ως εκ τούτου αποκόπτεται απ’ την πολιτική ζωή της χώρας, στην οποία επιστρέφει με την αποφυλάκισή του. Η μετάβασή του στη Θεσσαλονίκη τον οδηγεί να συμμετάσχει στις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις των καπνεργατών της πόλης, οι οποίες πνίγηκαν στο αίμα απ’ τις δυνάμεις της Χωροφυλακής και του παρακράτους. Είναι γνωστό ότι εκείνες οι σπαρακτικές εικόνες του θρήνου της μητέρας του Τάσου Τούση, του πρώτου νεκρού της διαδήλωσης της 9ης Μάη 1936 ενέπνευσαν τον Ρίτσο να συνθέσει τον «Επιτάφιο», ενώ τα ίδια ιστορικά γεγονότα έχουν αναπαρασταθεί και στο -μικρής έκτασης- κόμικ με τον τίτλο «Μάης 1936» του Aspalax.
Στη μνήμη της απεργίας των καπνεργατών και των θυμάτων της κρατικής καταστολής αφιερώθηκε το τρίτο -και τελευταίο- μέρος του κόμικ. Μάλιστα τόσο ο τίτλος του έργου («1936») όσο και ο υπότιτλος («Ετοιμόρροπη Δημοκρατία»), καθώς και η επιλογή του εξωφύλλου, παραπέμπουν σε αυτό το τρίτο μέρος της πολιτικής ιστορίας, ενώ στην μικροϊστορία της φυλακής παραπέμπει μονάχα το σχέδιο του οπισθόφυλλου και η περίληψη της πλοκής σε αυτό. Μολονότι, όμως, δίνεται σαφώς έμφαση στα γεγονότα του 1936, αυτή δεν αποτυπώνεται και στην ενδεικτική βιβλιογραφία που παρατίθεται στον επίλογο του συγγραφέα, η οποία έχει σημαντικές απουσίες σε σχέση με την πλούσια παραγωγή ιστορικών μελετών για την περίοδο, ενώ αρνητική αίσθηση προκαλεί η παρουσία της -αμφιβόλου εγκυρότητας και αξιοπιστίας- βιογραφίας του Μεταξά από τον Σπύρο Μελά (εκδόσεις Historia).
Τέλος, σχετικά με τον υπότιτλο του τέταρτου τόμου («Ετοιμόρροπη Δημοκρατία») και την ιστορική αφήγηση της εγκαθίδρυσης της δικτατορίας Μεταξά, αξίζει να παρατηρήσουμε ότι τυχαίνει για δεύτερη φορά στην ιστορία της σειράς να συμπίπτει εκδοτικά με την ιστορική επικαιρότητα. Την πρώτη φορά βεβαίως ήταν οι δύο τόμοι για τη Μικρασιατική Εκστρατεία («1922: Το Τέλος ενός Ονείρου») και για την Μικρασιατική Καταστροφή («1923: Εχθρική Πατρίδα») που συνέπεσαν με την επέτειο των 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή, ενώ το «1936: Ετοιμόρροπη Δημοκρατία» που καταλήγει με την επιβολή της δικτατορίας Μεταξά -πιθανότατα- τυχαία συνέπεσε με την επέτειο των 50 χρόνων από την Μεταπολίτευση και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας.
Διαβάστε και τους προηγούμενους τόμους της σειράς
