Συχνά γίνεται κουβέντα για τη θέση των γυναικών στη μαζική κουλτούρα. Αφορμή φυσικά δεν είναι η ανάδειξη πολλών γυναικείων χαρακτήρων σε πρωταγωνιστικούς ρόλους, αλλά στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων το εντελώς αντίθετο. Ιδιαίτερα στα comics έχει γίνει εδώ και δεκαετίες εκτεταμένη συζήτηση για την υποβαθμισμένη θέση των γυναικών, που στις περισσότερες περιπτώσεις είναι σχεδιασμένες ως συμπλήρωμα του cast, ενώ πολύ σπάνια έχουν πρωταγωνιστική θέση. Είτε ο ήρωας είναι μυώδης εξωγήινος με ανίκητες δυνάμεις, είτε είναι σκοτεινός τιμωρός με τη μορφή νυχτερίδας, στις ιστορίες τους οι γυναίκες παίζουν υποστηρικτικό ρόλο, είτε ως ερωτικές σύντροφοι, είτε ως δευτεραγωνίστριες ξαδέρφες, αλλά πολύ σπάνια ως δυναμικές ηρωίδες αυτόνομες από τον κεντρικό ήρωα. Καρικατούρες γυναικείων χαρακτήρων αντί για γυναίκες ηρωίδες. Είναι ακραίες οι περιπτώσεις που μια γυναίκα γίνεται κεντρική ηρωίδα.
Αυτό με τα χρόνια φυσικά έχει αλλάξει. Δεν είναι σήμερα ίδια η παρουσίαση των γυναικών στη μαζική κουλτούρα με την αντίστοιχη της δεκαετίας του ’50 και του ’60, όπως δεν είναι και ίδια και για άλλες καταπιεσμένες ομάδες, όπως οι μαύροι. Βέβαια από την άλλη η κατάσταση σε καμία περίπτωση δεν έχει αντιστραφεί, απλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάποιοι δημιουργοί έχουν μπαλώσει πρόχειρα κάποιες τρύπες.
Το πρόβλημα παραμένει. Οι γυναίκες στη μαζική κουλτούρα ολοφάνερα υποεκπροσωπούνται, ενώ όσον αφορά τα comics έχουν χαρακτηριστεί απ’ τον Αβραάμ Κάουα ως «γυναίκες μίας χρήσεως». Το ζήτημα δεν είναι ότι απλά δεν είναι βασικές ηρωίδες. Όποια και να είναι η προσωπικότητά τους, αυτή είναι διαμορφωμένη μέσα απ’ την οπτική των ανδρών. Είναι οι ηρωίδες που έχουν ανάγκη οι άνδρες για να συμπληρώσουν τις ιστορίες τους, είναι ηρωίδες που είναι φτιαγμένες για να αρέσουν στο αντρικό κοινό (γι’ αυτό και παρατηρείται το φαινόμενο στο οποίο όσο πιο δυνατή είναι μια ηρωίδα τόσο λιγότερα ρούχα φοράει), αλλά είναι και ηρωίδες που στην συντριπτική πλειοψηφία τους έχουν σχεδιαστεί από άνδρες δημιουργούς.
Αυτά τα ζητήματα μπορεί να μην συζητιούνται σε βάθος πολύ συχνά ανάμεσα στο κοινό που διαβάζει comics, βλέπει σειρές ή ταινίες της μαζικής κουλτούρας (και κακώς), όμως είναι αλήθειες που όλοι ξέρουμε ότι ισχύουν αν και κάποιους τους ενοχλούν περισσότερο και κάποιους λιγότερο. Απέναντι όμως σε αυτή τη θλιβερή πραγματικότητα υπάρχουν και κάποια παραδείγματα που μας γεμίζουν ελπίδα ότι δεν είναι τόσο χάλια η κατάσταση όσο την περιγράψαμε. Με τα χρόνια και ως αποτέλεσμα αντίστοιχων κριτικών στη μαζική κουλτούρα, αλλά και λόγω των αγώνων του φεμινιστικού κινήματος, έχουν δημιουργηθεί χαρακτήρες της μαζικής κουλτούρας που δεν ασκούν απλά κριτική στην ηγεμονία του ανδρικού προτύπου, αλλά προβάλλουν ιστορίες γυναικείας χειραφέτησης. Φυσικά μιλάμε για διαφορετικές μεταξύ τους ιστορίες και ηρωίδες, οι οποίες όμως πιστεύουμε ότι συγκροτούν ένα αντιπαράδειγμα στο κυρίαρχο πρότυπο και αξίζει να τις ανακαλύψουμε.
Παρακάτω λοιπόν θα αναδείξουμε 5 ιστορίες γυναικείας χειραφέτησης που θεωρούμε σημαντικές για τη μαζική κουλτούρα.
Wonder Woman
Η Wonder Woman, την οποία ανυπομονούμε να δούμε στη μεγάλη οθόνη την άλλη εβδομάδα, είναι μία απ’ τις παλιότερες και πιο γνωστές γυναίκες superheroes, χωρίς να είναι η πρώτη. Είχαν προηγηθεί άλλες, όπως η Miss Fury, η Woman in Red και η Hawkgirl, οι οποίες όμως δεν τράβηξαν το ενδιαφέρον των αναγνωστών και σταδιακά εξαφανίστηκαν. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι η Αμαζόνα superhero γεννήθηκε από την κριτική στον ανδροκρατούμενο κόσμο των comics του ψυχίατρου William Moulton Marston. Αυτή η κριτική στη μαζική κουλτούρα ώθησε τον Marston να γίνει ο ένας απ’ τους δύο δημιουργούς της Wonder Woman, η οποία έχει αποτελέσει ίσως τη σημαντικότερη φεμινιστική φιγούρα στα comics, ιδιαίτερα στα πρώτα της χρόνια.
Η ηρωίδα, η οποία πήρε τη δύναμή της από τη θεά Δήμητρα, την ομορφιά της από την Αφροδίτη, της σοφία της από την Αθηνά, την ικανότητα στο κυνήγι από την Άρτεμη, τη δυνατότητα να ελέγχει τη φωτιά από την Εστία και την ταχύτητα και την ικανότητα να πετά από τον Ερμή είναι η κόρη της βασίλισσας μια φυλής Αμαζόνων που ζουν στο απομονωμένο νησί Paradise Island. Οι Αμαζόνες, οι οποίες έχουν υπερφυσικές δυνάμεις, ζουν μόνες τους, αφού έχουν βγει νικήτριες από μάχες αιώνων με στρατιές ανδρών και από αντιπαραθέσεις με τους θεούς του Ολύμπου, μέχρι που η τυχαία άφιξη του Steve Trevor στο νησί οδηγεί την Wonder Woman στις ΗΠΑ, αρχικά για να πολεμήσει τους ναζί.
Οι ιστορίες της Wonder Woman χαρακτηρίζονται απ’ τη φεμινιστική τους κριτική και τις αναφορές τους στη ψυχολογία, ιδιαίτερα μέχρι το θάνατο του Marston. Βέβαια μπορούμε να παρατηρήσουμε και την ιδιαίτερα αισθησιακή εμφάνιση της Wonder Woman, η οποία μάλλον μπορεί να εξηγηθεί ως το αποτέλεσμα της κυριαρχίας του ανδρικού βλέμματος πάνω της. Μάλιστα η Wonder Woman ενώ είναι ανάμεσα στους λίγους ήρωες που δεν έχει σταματήσει ποτέ να εκδίδεται κάποια σειρά της (όπως και ο Batman και ο Superman) οι δημιουργοί της ήταν άνδρες μέχρι το 1983. Όπως αναφέρει και ο Γιάννης Κουκουλάς στο βιβλίο του «Γυναίκες στα κόμικς» (εκδόσεις Futura), ενώ μέχρι και σήμερα η Wonder Woman αποτελεί φεμινιστικό σύμβολο των comics, τη δεκαετία του ‘60 η εμφάνιση της ηρωίδας συντηρητικοποιείται και τα κοινωνικά μηνύματα περιορίζονται λόγω της λογοκρισίας που επιβάλλει ο Μακαρθισμός. Αυτές είναι οι διάφορες παράμετροι της ιστορίας της Wonder Woman με τις οποίες έχει να αναμετρηθεί η νέα της ταινία. Ελπίζουμε ότι θα αναγεννήσει τις καλύτερες παραδόσεις του παρελθόντος της, ώστε να εμπλουτίσει ουσιαστικά το DC Universe.
Jessica Jones
Μία από τις λιγότερο προβεβλημένες ηρωίδες της Marvel, που έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια να αποκτά τον χώρο που της αξίζει στην μαζική κουλτούρα. Η τηλεοπτική σειρά του Netflix που βασίστηκε στο κόμικ του 2003 και την έχουμε σχολιάσει εδώ , αποτέλεσε μια αρκετά ώριμη και προσγειωμένη απεικόνιση της γυναικείας χειραφέτησης. Η Jessica προσπαθεί να αποποιηθεί τον ρόλο του υπερήρωα γιατί δεν της ταιριάζει το προφίλ του χαμογελαστού σταρ με τη στολή, οπότε ανοίγει ένα γραφείο ντετέκτιβ στο σπίτι της. Παράλληλα προσπαθεί να αντιμετωπίσει εθισμούς όπως το αλκοόλ και τα ναρκωτικά, αλλά και να ξεπεράσει το μετατραυματικό στρες και την ψυχολογική καταπίεση που είχε υποστεί στο παρελθόν. Σίγουρα δεν είναι το αρχέτυπο της γυναίκας ηρωίδας και αυτή είναι μια πολύ θετική εξέλιξη.
Η Mockingbird (ή αλλιώς Bobbi) είναι μια πράκτορας της S.H.I.E.L.D., η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστή μέχρι που μια ομάδα γυναικών δημιουργών (Chelsea Cain, Kate Niemzyk) αποφάσισαν να την αναδείξουν στα πλαίσια του All new – All different της Marvel. Βασική αρχή των δημιουργών ήταν ότι ήθελαν να προβάλλουν την ιστορία της Bobbi μέσα από τα μάτια της ίδιας της ηρωίδας, επειδή μέχρι τότε είχαμε δει μόνο την guy’s view της ζωής της, είτε ως μέλος της S.H.I.E.L.D., είτε ως γυναίκας του Hawkeye. Τελικά κατάφεραν να υλοποιήσουν πολύ καλά τον αρχικό τους στόχο και κατάφεραν σε κάθε comic να κάνουν σαφή τη φεμινιστική κριτική τους στα comic, με κορυφαία ίσως στιγμή το φεμινιστικό «μανιφέστο» της Bobbi: «No more sexism. No more racism. Female heroes are just as their male counterparts. We won the war, ladies! Ha! Just kidding. It still sucks.» Την εκδοτική περιπέτεια του Mockingbird, το οποίο λόγω της φεμινιστικής του θέσης πέρασε από χίλια κύματα, καθώς ενώ κατάφερε να γίνει best seller, τελικά μετά από επιθέσεις trolls της alt-right η Marvel αποφάσισε να το κόψει, επικαλούμενη χαμηλές πωλήσεις την έχουμε αφηγηθεί στο παρελθόν εδώ.
Rick and Morty
Το Rick and Morty είναι απ’ τις αγαπημένες κωμικές σειρές όσων το έχουμε δει και απ’ τις μελλοντικές αγαπημένες σειρές όσων δεν το έχουν δει ακόμη. Απ’ τις πολύ έξυπνες ιστορίες της και τα διάφορα κοινωνικά θέματα με τα οποία ασχολείται κατά καιρούς η σειρά δεν θα μπορούσε να λείπει και η φεμινιστική κριτική. Έτσι λοιπόν στο 7ο επεισόδιο της 1ης σεζόν με αφορμή ένα sex-robot ο Morty παίρνει το γερό μάθημα να μην ξανακουμπήσει τέτοια μηχανήματα, γιατί είναι πολύ πιθανό να είναι μηχανές αναπαραγωγής, σχεδιασμένες να κρατούν ζωντανό έναν εξωγήινο πληθυσμό που είναι διαχωρισμένος με βάση το φύλο σε δύο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες : τις πολιτισμένες γυναίκες που μόνο σε αυτές αξίζει η χλιδή και τους άντρες που πετιούνται στην άγρια φύση να ζήσουν μόνοι τους με τους εξίσου ηλίθιους φίλους τους. Οι γυναίκες σε αυτό τον κόσμο μπορούν να έχουν άνδρες μόνο ως σκλάβους, ενώ τα sex robots στέλνονται μια φορά το χρόνο στους άντρες για να αναπαράγεται το είδος. Μια κριτική αλληγορία της πατριαρχικής κοινωνίας για την οποία ήδη διαβάσατε πολλά από εμάς, που δεν θέλουμε να σας χαλάσουμε την ευχαρίστηση να βάλετε τώρα το πρώτο επεισόδιο για να τη δείτε.
Μάγισσες
Η μάγισσα καλή ή κακή μπορεί να εξαπολύσει τις απεριόριστες δυνάμεις της, όποτε το θελήσει χωρίς καμιά εξάρτηση από έναν άντρα πρωταγωνιστή στην ιστορία της και συνεπώς δικαίως θεωρείται μια εντυπωσιακή και χρήσιμη φεμινιστική φιγούρα ελεύθερη απ’ την αντρική ιδιοκτησία ή επιρροή. Στην πορεία της ιστορίας ο μύθος της μάγισσας αμφισβήτησε τις πατριαρχικές φιγούρες με αποτέλεσμα το κυνήγι χιλιάδων γυναικών στο Μεσαίωνα με την κατηγορία της μαγείας. Όσο τα σκεφτόμαστε αυτά στο μυαλό μας στριφογυρίζουν η Hermione Granger, η Minerva MacGonagal, η Ginny Weasly, η Luna Lovegood και η Nymphadora Tonks ως μάγισσες φεμινιστικά πρότυπα από τον σύγχρονο μαγικό κόσμο του Harry Potter. Η J. K. Rowling μας χάρισε αυτές και άλλες δυναμικές μάγισσες που δεν διαπραγματεύονταν καν τη θέση τους δίπλα στον μάγο. (Αν και οι τρεις ηγετικές φιγούρες είναι άντρες) οι μάγισσες μπορούν να κατακτούν υψηλά επίπεδα μαγικών ικανοτήτων, να πολεμούν, να καταστρώνουν σχέδια, να ερωτεύονται, να επαναστατούν ενάντια στην ισχύουσα και καταπιεστική (π.χ. για τα ξωτικά) πραγματικότητα χωρίς να χρειάζονται τη βοήθεια ενός μάγου και συνεπώς να μας εμπνέουν.
