Εισαγωγή
Σε έναν κόντρα ρόλο για το σάιτ μας, αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με ένα μουσικό θέμα, για δύο λόγους: μια μεγάλη προσωπική (και αναγκαστικά αντιφατική) αγάπη για τον Σαββόπουλο, αλλά και μια συλλογική αγάπη για τις λίστες. Το κείμενο αυτό ξεκίνησε από posts στο Facebook που συγκεντρώθηκαν σε αυτό το κείμενο – τοπ 10 τραγουδιών σε όχι και τόσο ορθολογική σειρά, με την ελπίδα αυτός ο εμβληματικός δημιουργός, μετά τον θάνατο του, να “ξανακερδηθεί” από εκείνους και εκείνες που εκτίμησαν πραγματικά το έργο του – και όχι άλλο πια από τους πολιτευτές και τους τεχνικούς της εξουσίας.
Αναλυτικότερα για την ξεχασμένη μας κληρονομιά:
10. Παράβαση
Στη θέση 10, ξεκινάμε με Αχαρνείς. Στην πραγματικότητα, όλος ο δίσκος πρέπει να ακούγεται ως ένα ενιαίο τραγούδι αλλά ξεχωρίζει για χάρη της λίστας η Παράβαση. Πολλά θα γραφτούν για τη σχέση του Σαββόπουλου με την παράδοση αλλά συχνά εννοούν τα τραγούδια με τη Δόμνα Σαμίου ή τον Μπάλλο. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε τους Αχαρνείς, τον Δικαιόπολις, την ανυπότακτη προσωπικότητα που προτιμάει τη γιορτή από τον πόλεμο χωρίς να γίνεται «αντιπολεμική καρικατούρα και ειρήνη και αφοπλισμός και τέτοια». Και φυσικά τον παρακάτω στίχο:
πολέμησα καιρό σε όλα τα πεδία και με τυφλή μανία ξέσκιζα απ’ τον εχθρό
τώρα με χειρουργεί η αλλήθωρη νεολαία, μια τσογλανοπαρέα που κάνει κριτική
9. Το μωρό
Η φράση «βρώμικο ψωμί» είναι εμβληματική του Σαββόπουλου και φυσικά ο στίχος «σε αυτό τον τόπο όσοι αγαπούνε τρώνε βρώμικο ψωμί», παραμένει αξεπέραστος.
Όμως αναφέρεται και σε (τουλάχιστον) άλλο ένα τραγούδι του ομώνυμου δίσκου: αυτό είναι «Το Μωρό» που πολλές φορές αδικείται και υποτιμάται σε συζητήσεις για το έργο του Σαββόπουλου. Σουρεαλιστικό, γρήγορο και μυστηριώδες είναι χαρακτηριστικό του πώς πολλές φορές μας αρέσει ο Σαββόπουλος χωρίς να καταλαβαίνουμε ακριβώς τι συμβαίνει.
Kαι σα φεγγάρι τρελό μέσα σε σήραγγα τρένου
το τραγούδι του ξένου θα σου ξαναπώ:
Ο ουρανός είν’ ένας νόμος αδειανός
κι η χωματένια σου μορφή ώ, είναι βρώμικο ψωμί
8. Οι παλιοί μας φίλοι
Στη θέση 8, κάτι μέινστριμ που μπλέκει το προσωπικό με το πολιτικό όπως μόνο ο Σαββόπουλος μπορεί. Όχι τυχαία, οι στίχοι αυτού του τραγουδιού έχουν γίνει σύνθημα, γκράφιτι και οτιδήποτε άλλο εκατοντάδες φορές.
Μάλιστα είναι τόσο διάχυτες αυτές οι φράσεις που μάλλον πολλοί και πολλές τις χρησιμοποιούν χωρίς να γνωρίζουν από πού προέρχονται. Είναι και αυτό ένας τρόπος που γίνεται ένα έργο κλασικό.
Η ζωή αλλάζει δίχως να κοιτάζει
τη δική σου μελαγχολία
κι έρχεται η στιγμή για ν’ αποφασίσεις
με ποιους θα πας και ποιους θ’ αφήσεις.
—
Όταν ο κόσμος μας θα καίγεται
όταν τα γεφύρια πίσω μας θα κόβονται
εγώ θα είμαι εκεί να σας θυμίζω
τις μέρες τις παλιές.
7. Μπάλλος
Είναι πολύ δύσκολο να πεις τι συμβαίνει σε αυτό το τραγούδι, μουσικά, λυρικά, οτιδήποτε. Φταίει η έλλειψη μουσικών γνώσεων αλλά «φταίει» και το τραγούδι που είναι σαν οργανωμένο χάος. Σε υπνωτίζει και το ακούς ξανά και ξανά. Ίσως αυτό αρκεί τελικά.
Ωχ, πηδώ, χοροπηδώ
κι έχω ένα τσίρκο ηλεκτρικό μες στο μυαλό μου
μες στο μυαλό μου που ‘χει όρια
και μια ελευθερία ζόρικια
αλίμονό μου
Φίδι, πίθηκος κι αητός
με το δείπνο το μεγάλο
θα τελειώσουμε τον μπάλλο
φίδι, πίθηκος κι αητός
6. Σχόλιο και Αμνηστία
(διπλή καταχώριση)
Στην εκπομπή του Σκάι που παίζει αυτές τις μέρες, το 1ο επεισόδιο έχει απόσπασμα από συνέντευξη του Σαββόπουλου που λέει περίπου ότι οι μακρονησιώτες του προκαλούσαν δέος όταν έγραφαν μουσική για το Happy Day, ενώ τη δεκαετία του ’80 απομυθοποιήθηκαν και τους έβλεπε ως «ενσωματωμένα ανθρωπάκια». Κλασικός Σαββόπουλος που ήθελε όχι απλώς να αλλάξει ο ίδιος αλλά να καταγγείλει το παρελθόν του, να το λοιδωρήσει, μαζί και όσους έμεναν πιστοί σε αυτό.
Αυτός είναι ένας καλός λόγος να μπουν στη λίστα αυτά τα δύο τραγούδια, ένα για τους εξόριστους και ένα για την αμνηστία που έδωσε η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου το 1964 σε δεκαπέντε πολιτικούς κρατούμενους. Γιατί κάποιοι και κάποιες νιώθουν ακόμα δέος για όσους στάθηκαν απέναντι στο μετεμφυλιακό κράτος, για όσες πέρασαν μέρος της ζωής τους στην εξορία, αρνούμενοι να υπογράψουν — αλλά και όσοι υπέγραψαν «για πάντα έχουν σωθεί».
Προδοσίες και ψευτιές και μουρλές πολιτικές
όποιος λύγισε εκεί, λέω για πάντα έχει σωθεί
Όχι που είναι στη ζωή, μα που υπόφερε πολύ
—
Ξέρω ανθρώπους σαν και σας, που μου λεν μην τα ρωτάς
Γύρω στο ’48, πέρασα από ‘κεί και ‘γώ
Ήταν μέρες φοβερές, η Μακρόνησος που λες
Κι όμως τώρα που και γω είμαι κει μες το φιλμ του Παντελή
Νιώθω πρώτη μου φορά τι σημαίνουν όλα αυτά
5. Φορτίνο Σαμάνο
Μάλλον ο Σαββόπουλος δεν συγκλονίστηκε τρομερά κάνοντας αυτό τον δίσκο με τον Θανάση (έχει εξάλλου πολλές συνεργασίες κατά καιρούς). Θα ήλπιζε κανείς ότι στον Φορτίνο Σάμανο θα θυμήθηκε κάτι από το δικό του έργο, από όσα τον καθιέρωσαν μια δική του ποιητικότητα και αντιφατική σχέση με την πολιτική στράτευση. Θα θυμήθηκε ότι αυτή η μουσική τον καθιέρωσε, όχι οι κλοουνισμοί και όχι οι σχολιαστές στα κανάλια που ξέρουν ενάμιση τραγούδι του με το ζόρι.
Βέβαια δεν πρέπει να έχουμε αυταπάτες. Σε μια συνέντευξη του ο Σαββόπουλος παραπονιέται ότι το 2008 τον αντιμετώπισε με καχυποψία το κοινό του Θανάση. Έπρεπε εκεί κάποιος να του φωνάξει: «ΟΙ ΔΙΚΟΙ ΣΟΥ ΕΙΝΑΙ ΡΕ ΗΛΙΘΙΕ, ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΟΥ ΚΟΙΝΟ, ΑΥΤΟΙ ΕΙΝΑΙ».
Το τελευταίο τσιγάρο κι εκείνο σκέφτεται
Θα γίνω γέλιο να κρυφτώ σε παιδιά που ξεφαντώνουν
ο καιρός θα χάνεται ώσπου κάποιο απ’ αυτά
θα φωνάξει Λίμπερτα κι όπως θα κοιτάει τις κάννες
θα βρεθώ στα χείλη του σαν τσιγάρο ξανά
4. Ο Πολιτευτής
Τραγούδι που συνοψίζει όλη την αντιφατικότητα της σαββοπουλειάδας. Ένα τραγούδι που προφανώς στρέφεται στη μεταπολιτευτική ηγεσία της Αριστεράς (λέγεται ότι απευθύνονταν στον Κύρκο συγκεκριμένα) που πλέον «το μόνο που σου δίνει την αιτία, είναι που χρειάζεται και η γραφειοκρατία». Ένα τραγούδι που ακουμπάει τους φιλελεύθερους και τη Δεξιά που μίσησε τη μεταπολίτευση όσο τίποτα αλλά και τις πλέον ανυπόταχτες πλευρές της Αριστεράς — ίσως και τα ίδια τα μέλη των κομμάτων της εποχής.
Όμως, ο Σαββόπουλος (του 1979 που κυκλοφορεί αυτό) δεν θέλει ούτε τη ΝΔ ούτε το ΕΚΚΕ της εποχής· θέλει να θέσει το ερώτημα, προβοκατόρικα και αιχμηρά: αξίζει να ξοδευτεί ο «νεανικός ενθουσιασμός»;
Επίσης, αν με ένα τραγούδι έχει συνδυαστεί η ιδιαίτερη χροιά της φωνής του Σαββόπουλου είναι αυτό εδώ, εξ ου και η τόσο καλή θέση του στη λίστα.
3. Ζεϊμπέκικο
Ανατριχίλα, δεν χρειάζονται λόγια.
Αν υπάρξει καλύτερη ερμηνεία από της Μπέλλου και καλύτερος στίχος από το «σε αυτό τον τόπο όσοι αγαπούνε, τρώνε βρώμικο ψωμί», κάτι κοσμογονικό θα έχει συμβεί. Ίσως μια νέα μεταπολίτευση.
2. Στη συγκέντρωση της ΕΦΕΕ
Γενικά δεν υπάρχει μονοσήμαντα «αριστερός» ή «ριζοσπαστικός» Σαββόπουλος. Όμως, στη Συγκέντρωση της ΕΦΕΕ φτάνει πιο κοντά από κάθε άλλη φορά σε ένα στρατευμένο τραγούδι που προσπαθεί να «λύσει» με ριζοσπαστικό τρόπο τη σχέση ατομικού και συλλογικού — που παραμένει ένα από τα πιο δύσκολα διλήμματα της Αριστεράς, του μαρξισμού, βάλτε ό,τι θέλετε εδώ.
Σε αυτό το τραγούδι, σε αντίθεση με όλα τα υπόλοιπα του σαββοπουλισμού, η ατομική λύτρωση περνάει μέσα από το συλλογικό, χωρίς ποτέ να χάνεται η ατομικότητα. Ανακαλύπτεις τι σε αφήνει μισό μέσα από τη συγκέντρωση, μέσα από τους «γνωστούς αγνώστους» (άλλος σαββοπουλικός όρος). Οποιος και όποια έχει αγωνιστεί για κάτι συλλογικά, όποιος και όποια κόλλησε το μικρόβιο των κινημάτων και της αριστεράς και δεν μπορεί να ξεκολλήσει, όσο και αν μεγάλωσει, θα βρίσκει ξανά και ξανά τον εαυτό του στους παρακάτω στίχους. Παραμένουμε πάντα μισοί.
στ’ αμφιθέατρο σε ψάχνω, στους διαδρόμους και τους δρόμους,
και ζητώ πληροφορίες και υλικό,
να φωτίσω τις αιτίες που μ’ αφήνουνε μισό.
1. Μυστικό Τοπίο
Καταρχάς, ο δίσκος (Τραπεζάκια έξω) που θεωρείται το σημείο περάσματος για τον Σαββόπουλο — λόγω του «Ας κρατήσουν οι χοροί» και ίσως του «Χουλιγκάνοι». Όμως, στη μεγάλη εικόνα είναι εξαιρετικός: Το χειμώνα ετούτο, Μας βαράνε ντέφια, Νέο Κύμα και, φυσικά, Μυστικό Τοπίο. Διατηρεί όλη τη σαββοπουλική αντίφαση και μουσικά, χωρίς να μπορώ να το προσδιορίσω, βγάζει κάτι καινούριο. Είναι ίσως η πιο ώριμη και δημιουργική περίοδος για τον Σαββόπουλο ή, τουλάχιστον, το κλείσιμο της.
Το Μυστικό Τοπίο είναι ίσως το καλύτερο υπόδειγμα του πώς ο Σαββόπουλος μπλέκει τόσα θέματα μαζί, χωρίς ποτέ να ξέρεις για τι μιλάει. Είναι σίγουρα ένα τραγούδι για τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης («Μου ‘στειλαν μηνύματα οι βιαστικοί σου οι νάνοι, απ’ το παραλήρημα της χώρας σου που αυξάνει») και φαίνεται ότι πιάνει από πολύ νωρίς την απογοήτευση με μία τομή που έμεινε λειψή, με τόσες προσδοκίες που μένουν ανεκπλήρωτες. Όμως, ο Σαββόπουλος μένει πιστός (για την ώρα) σε αυτές τις προσδοκίες.
Θύρα επτά και Θύρα κάτω από τις ερπύστριες
Όλα διαβήκαν απ’ τις γλώσσες τις στραγγαλίστριες
Όμως εγώ σ’ αφουγκράστηκα σα λεξούλα ενός αγνώστου
κι όχι σα μέρος του λόγου τους και του δικού τους πόστου
Όμως, πάνω από όλα είναι ένα τραγούδι για τον έρωτα, τις σχέσεις, για όλα αυτά που δεν μπορούμε να περιγράψουμε. Ο Σαββόπουλος βρίσκει τις λέξεις για να πει ότι για κάποια πράγματα, δεν μπορούν να βρεθούν λέξεις.
Κι όπως σ’ ένα τοπίο μυστικό, αντικριστά στο κήτος
έτσι μια ευλογία που αγνοώ, με κρατάει στο δικό σου το μήκος
Δεν πάει πιο σαββοπουλικό από αυτό εδώ.
