Το κύκνειο άσμα ενός καλλιτέχνη τραβάει πάντα την προσοχή. Όταν μάλιστα πρόκειται για το τελευταίο λογοτεχνικό έργο μιας από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές πένες της Λατινικής Αμερικής του 20ου αιώνα, τότε σίγουρα το έργο αυτό δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο. Ο λόγος για την Κλαρίσε Λισπέκτορ, μια απ’ τις εμβληματικότερες μορφές της βραζιλιάνικης λογοτεχνίας, της οποίας το βιβλίο «Η ώρα του αστεριού» μεταφράστηκε απ’ το Μάριο Χατζηπροκοπίου για τις εκδόσεις Αντίποδες.
Πρόκειται για ένα μικρό βιβλίο σαν μια σύντομη λογοτεχνική διαθήκη, το οποίο έγραψε η Κλαρίσε Λισπέκτορ λίγους μήνες πριν διαγνωστεί με καρκίνο και το οποίο έχει όλα τα απαραίτητα συστατικά ενός γνήσιου αριστουργήματος.
Στην «Ώρα του αστεριού» η Λισπέκτορ γράφει τη σύντομη ιστορία της Μακκαμπέα, μιας φτωχής Βραζιλιάνας, μιας νεαρής κοπέλας που ήταν «ανίκανη για τη ζωή», τελικά μιας ποιητικής ύπαρξης. Μένοντας ορφανή από μικρή ηλικία η Μακκαμπέα μεγάλωσε με τη θεία της, η οποία όμως δεν την άφηνε να παίζει με τα άλλα παιδιά στις φτωχογειτονιές της Βραζιλίας. Κλεισμένη στη μοναξιά της, με μοναδικό αντιστάθμισμα τις ειδήσεις του ραδιοφώνου και τους λίγους συναδέλφους της που της δίνουν σημασία, η ενήλικη πλέον Μακκαμπέα ζει φτωχικά στο Ρίο, όπως πολλοί άλλοι Βραζιλιάνοι της δεκαετίας του ’70, αλλά ζει και πολύ διαφορετικά από όλους. Η Μακκαμπέα είναι μια ασθενική ύπαρξη, που έχει πολλές ερωτήσεις για τον κόσμο, τον οποίο δεν μπορεί να τον καταλάβει, ενώ αντίστοιχα και ο υπόλοιπος κόσμος δεν μπορεί να καταλάβει εκείνη. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα επιδιώξει τον έρωτα ή τη φιλία των συναδέλφων της. Θα τα επιδιώξει. Βασικά θα τα περιμένει. Όμως η ιστορία της Μακκαμπέα είναι μια τραγική ιστορία…
Η ιστορία της Μακκαμπέα όμως δεν μονοπωλεί το λογοτεχνικό ενδιαφέρον στην «Ώρα του αστεριού», κι αυτό γιατί η συγγραφέας επιλέγει να πλάσει έναν άντρα αφηγητή, ως ένα alter ego της. Ο αφηγητής της ιστορίας είναι ένας συγγραφέας, ο οποίος βρίσκεται στο τέλος της ζωής του (όπως και η Κλαρίσε Λισπέκτορ) και έχει ανάγκη να αφηγηθεί τις «κουτσοπεριπέτειες» της «άσκοπης» ζωής της Μακκαμπέα. Η Λισπέκτορ δεν δημιουργεί μόνο την Μακκαμπέα, αλλά και τον συγγραφέα που θα αφηγηθεί την ιστορία της. Ο συγγραφέας – αφηγητής είναι άλλος ένας πρωταγωνιστής του έργου, αφού αυτός είναι που διηγείται – μέσα απ’ τη δική του οπτική – την ιστορία της Μακκαμπέα, την οποία ο ίδιος έχει δημιουργήσει και γι’ αυτό την γνωρίζει καλύτερα απ’ όλους. Οι σκέψεις του συγγραφέα – αφηγητή αναπτύσσονται σε ένα είδος μονολόγου που καταπιάνεται με βαθιά ζητήματα, όπως η ζωή και το νόημά της, οι ανθρώπινες σχέσεις, η αποξένωση των σύγχρονων κοινωνιών, η φτώχια και η αμορφωσιά και τελικά ο ίδιος ο θάνατος ή αλλιώς η «ώρα του αστεριού». Η Μακκαμπέα είναι το μέσο για να δραματοποιήσει τις σκέψεις του ο συγγραφέας και η τραγική ιστορία της, η οποία μας μοιάζει απόκοσμη, στην πραγματικότητα είναι η ζωή όλων μας απογυμνωμένη απ’ την προσπάθεια μας να την εκλογικεύσουμε και να της δώσουμε ψεύτικα νοήματα. Όμως, όπως σωστά παρατηρεί στο επίμετρο η Έλεν Σίξου, αυτός ο αποχαιρετισμός του συγγραφέα «δεν είναι πένθος, αλλά «ευγνωμοσύνη» για τη ζωή.
Η Λισπέκτορ βρίσκει ένα ιδιοφυές τέχνασμα για να αφηγηθεί τη ζωή της Μακκαμπέα. Ως γυναίκα η ίδια η συγγραφέας, προτιμά να δημιουργήσει έναν άντρα συγγραφέα – αφηγητή, προκειμένου να εξιστορήσει τη ζωή μιας άλλης γυναίκας. Με αυτό τον τρόπο επιχειρεί να παρουσιάσει την πρωταγωνίστριά της χωρίς κανένα έλεος, ως μια ύπαρξη απογυμνωμένη μπροστά στα μάτια των αναγνωστών. Μια γυναίκα μιλάει μέσω ενός άντρα για μια άλλη γυναίκα, που δεν μοιάζει με καμία άλλη, γιατί είναι μία – κατά την Έλεν Σίξου – «σχεδόν γυναίκα», μια «μετά βίας γυναίκα», που τελικά ίσως είναι «πιο άμεσα γυναίκα».
Το έργο της Λισπέκτορ είναι μια σημαντική λογοτεχνική προσθήκη για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό, το οποίο δεν έχει συχνά πρόσβαση στο έργο λογοτεχνών, που δεν προέρχονται απ’ την «αναπτυγμένη» Δύση. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ η ίδια η Λισπέκτορ θεωρείται μια απ’ τις εμβληματικότερες μορφές της βραζιλιάνικης λογοτεχνίας το κύκνειο άσμα της είναι μόλις το δεύτερο βιβλίο της που μεταφράζεται στα ελληνικά. Έτσι λοιπόν, το βιβλίο της Λισπέκτορ με τους πολλούς εναλλακτικούς τίτλους είναι μία ποιοτική πρόταση απ’ τις εκδόσεις Αντίποδες.
