Από τις τηλεοπτικές σειρές που αναμφίβολα ξεχώρισαν στο πολύπαθο έτος του 2019, και μάλλον η κατεξοχήν superhero σειρά, ήταν το Watchmen, σε παραγωγή HBO, βασισμένη στο ομότιτλο κόμικ (του οποίου αποτέλεσε sequel) του περίφημου Alan Moore. Ας εξετάσουμε την ξεχωριστή θέση του έργου στην Ιστορία της 9ης τέχνης, υπό το πρίσμα ευρύτερα της κοινωνικής Ιστορίας του 20ού αιώνα.
Στη σπειροειδή κίνηση της ύλης που ονομάζεται ιστορικό προτσές ή, αλλιώς, ιστορική εξέλιξη, υπάρχουν γεγονότα που διατελούν κομβικό ρόλο στην πορεία της εξέλιξης αυτής. Γεγονότα που δημιουργούνται με βάση την υλική, κοινωνική συγκυρία της κάθε ιστορικής φάσης και μάλιστα συγκεφαλαιώνουν εντός τους ολόκληρο το ιδεολογικό, πολιτικό πνεύμα της εποχής. Γι’ αυτό και αποτελούν κόμβους. Αλλά και γιατί επηρεάζουν, σε δευτερεύοντα ρόλο, τα γεγονότα της επόμενης ιστορικής φάσης στην ενιαία ιστορική εξέλιξη, τα οποία βρίσκουν τις ρίζες τους (ή και την έμπνευση) σε αυτά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξειδίκευση του γενικού αυτού κοινωνικού νόμου στο πεδίο της τέχνης.
Φυσικά κάθε μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης (κινηματογράφος, ζωγραφική, λογοτεχνία) επηρεάζεται από τον νόμο αυτό. Με τη λεγόμενη 9η τέχνη τι γίνεται; Τα κόμιξ, αυτή η μορφή απαλής καλλιτεχνικής έκφρασης, τα χιουμοριστικά καρέ/στριπ μπορούν να επηρεαστούν από κάτι τόσο υλικό, τόσο σοβαρό; Και συνεπώς, έχουν «εξέλιξη»; Κόμβους μήπως;
Μια όχι απαραίτητα ενδελεχής ματιά στην πορεία του μέσου των κόμιξ στον 20ό αιώνα θα μας δείξει ότι αυτό δεν παρέμεινε καθόλου σταθερό ως προς τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά, που πολλές φορές ήταν και αντιθετικά μεταξύ τους. Κατ’ επέκταση θα μας δείξει ότι λίγα έργα το έχουν επηρεάσει τόσο πολύ όσο το Watchmen…
Ήταν λοιπόν η επινόηση κι έκδοση του Watchmen ένα τυχαίο ιστορικό «συμβάν»; Αν όχι, μήπως ήταν μια επινόηση του πεφωτισμένου (ΟΚ, μεταξύ σοβαρού κι αστείου, όσον αφορά τη σεναριακή παραγωγή της 9ης τέχνης, είναι) νου του Alan Moore; Όχι, το Watchmen είναι το προϊόν συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών της εποχής. Πολυτάραχη εποχή: δεκαετία του ’80, ολοκληρωτικό πλέον στάδιο του καπιταλισμού με νεοφιλελεύθερη διαχείριση, σε μια καμπή του Ψυχρού Πολέμου μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ.
Αυτή η ιστορική φάση καθορίζεται από το πέρασμα σε ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός, ήδη προ πολλού σύστημα βάρβαρο, αδηφάγο και σάπιο, σε πρωτοφανή ρυθμό διαμορφώνεται ως ολοκληρωτισμός. Ειδικό ρόλο παίζει σαφώς η μεγάλη καπιταλιστική οικονομική κρίση των μέσων της δεκαετίας του ’70 και το μετέπειτα νεοφιλελεύθερο πολιτικό μοντέλο διαχείρισης του συστήματος. Η κρίση, που απέδειξε ότι ο καπιταλισμός έχει εγγενείς αντιθέσεις που δε μπορούν με κανένα μοντέλο διαχείρισης να επιλυθούν, ούτε καν με τον «θαυματουργό» κεινσιανισμό της «μέσης οδού», προκάλεσε ακραία φτωχοποίηση και λουμπενοποίηση πλατιών κοινωνικών στρωμάτων στις ΗΠΑ και διεθνώς, κάτι που ήρθε να ενταθεί με τον χειρότερο δυνατό τρόπο με τις μαζικές νεοφιλελεύθερες ιδιωτικοποιήσεις όλων των μέχρι πρότινος δημόσιων κοινωνικών παροχών. Ταυτόχρονα, έχουμε κάτι διαλεκτικά διαπλεκόμενο με τα παραπάνω, τον ολοένα και εντεινόμενο και ίσως στο ααπόγειό του ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Ο ανταγωνισμός αυτός μεταξύ των δύο παγκόσμιων υπερδυνάμεων, που, σαφώς με εντελώς διαφορετική μεταξύ τους ποιότητα, ήταν και τα δύο πλέον καταπιεστικά καθεστώτα απέναντι στην εκάστοτε εργατική τάξη και τον λαό, έδινε την τρομακτική αίσθηση στους λαούς όλου του κόσμου πως ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα δεν ήταν μακριά…
Αυτές οι δριμύτατες αλλαγές και εξελίξεις στην παραγωγή και στη διαχείρισή της, με ιδιαίτερη εμβέλεια στον διεθνή ανταγωνισμό (αρνητικές όλες όσο δεν πάει για την κοινωνική πλειοψηφία κάθε χώρας), έχουν μεσοπρόθεσμα αντίστοιχες αλλαγές σε κάθε καλλιτεχνικό μέσο. Ο τόνος γίνεται πιο σκοτεινός και λιγότερο παιδικός, με περισσότερη κοινωνική ευαισθησία, αλλά και σαφή εμπέδωση του νεοφιλελεύθερου αστικού δόγματος του ΤΙΝΑ (=Τhere Is No Alternative/Δεν υπάρχει εναλλακτική) και του μεταμοντέρνου «τέλους των μεγάλων αφηγήσεων». Έτσι, ο πεσιμιστικός τόνος γίνεται κανόνας: με βάση αυτό το σχήμα και τα κόμιξ ως μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης αλλάζουν άρδην και αυτό αποτυπώνεται αμιγώς στο Watchmen, κυρίως από άποψη θεματικής. Και όχι μόνο αυτό, αλλά το έργο θα έρθει να σφραγίσει με το πέρασμά του όλη την Ιστορία της 9ης τέχνης, ασκώντας πρωτοφανή επιρροή στη μετέπειτα πορεία της…
Το Watchmen είναι ένα κατεξοχήν μεταμοντέρνο έργο. Αυτή του η φύση θεμελιώνεται και γύρω από το κεντρικό του σλόγκαν: «Who watches the Watchmen?» Ένα έργο όπου κάθε πρωταγωνιστής είναι ένας υπερήρωας αντιμέτωπος με το σάπιο σύστημα κι έτσι θεμελιώνεται ως αντι-ήρωας. Όση έμμεση κοινωνική κριτική στην, ιδεατά ιδωμένη, καταπιεστική κοινωνία κι αν ασκεί, δεν ξεφεύγει από το γενικότερο κλίμα της εποχής, αυτό που καθορίζεται από την προαναφερθείσα αρχή του «τέλους των μεγάλων αφηγήσεων».
Αυτό καθορίζει το έργο από την κορφή ώς τα νύχια: Ο Δρ. Μανχάταν αναγιγνώσκοντας το ευρύτερο πολιτικοκοινωνικό κλίμα αλλά και τα προσωπικά του δεινά, καθοριζόμενα από το τελευταίο, επαφίεται στην εύκολη λύση της μη υπαρκτής εναλλακτικής στην εξαθλίωση του συστήματος και αφήνει τον πλανήτη Γη, για να δημιουργήσει έναν νέο, δικό του πολιτισμό σε κάποιον άλλον. Ο Κωμικός παραδίδεται στο ίδιο δόγμα, βάζοντας τη δική του πινελιά λέγοντας ότι «Τα πάντα σε αυτή τη ζωή είναι ένα αστείο…» κι έτσι, ξεπεσμένος ηθικά, οδηγείται σε κάθε είδους φρικτή πράξη (αστεία, για αυτόν), από τον βιασμό γυναικών στον φόνο ανήλικων παιδιών. Πάντα γελώντας… Μοναδικό στοιχείο κάποιου είδους ριζοσπαστικοποίησης ο Ρόρσαχ, κομβικό στοιχείο της πλοκής, που συνειδητοποιεί τι γίνεται γύρω του και καταφεύγει στη «λύση» της πάταξης κάθε εγκλήματος, ως μορφή πάταξης κάθε κακού, με κάθε μέσο. Αποτελεί αυτό όμως ενός είδους ατομική εξέγερση μάλλον, παρά ενσυνείδητη κοινωνικά απελευθερωτική τάση (το έργο δε θα μπορούσε να προσφέρει κάτι τέτοιο, λόγω της φύσης του). Τέλος, ο Οζυμανδίας, ως κατεξοχήν αντι-ήρωας, προτάσσει ως εναλλακτική λύση για τη σωτηρία του κόσμου, μια μορφή διαχείρισης του συστήματος αντί για ανατροπή του, «το μη χείρον βέλτιστον», αναδεικνύοντας ένα μεγάλο ηθικό – φιλοσοφικό δίλημμα: ενοποιεί τη διεθνή και διαταξική γήινη κοινότητα μέσω της επινόησης μιας ψεύτικης εξωγήινης απειλής κι έτσι ο πυρηνικός πόλεμος αποτρέπεται. Όμως, για να γίνει αυτό, φονεύονται εκατομμύρια αθώοι.
Με όλα τα παραπάνω, το Watchmen έμεινε κόμβος στην Ιστορία των κόμιξ: ενσάρκωση της επιρροής που είχε η εποχή του ΤΙΝΑ και της νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής ολοκλήρωσης στα κόμιξ, όντας ταυτόχρονα το ίδιο επιρροή σε κάθε μετέπειτα δημιουργία σχετική με το μέσο: με τους χαρακτήρες του, την κεντρική ιδέα, το τέλος του, το Watchmen άφησε να ανθίσει η «μοντέρνα εποχή των κόμιξ» και εδώ βρίσκεται η σημασία του έργου στην ιστορική εξέλιξη της 9ης τέχνης.
Η ουσία βρίσκεται στη συνύπαρξη της συνειδητοποίησης των αντιθέσεων του καπιταλιστικού συστήματος με την ανάδειξη της αναγκαιότητας αλλά και δυνατότητας αυτό το σύστημα να ανατραπεί. Τότε το εκάστοτε αφήγημα ξεφεύγει από τον μεταμοντερνισμό και φτάνει στο ύψος του πολιτιστικού αντιπροτάγματος. Δίνει στην τέχνη νόημα, υπηρετεί έναν ανώτερο σκοπό, την κοινωνική απελευθέρωση των καταπιεσμένων, γίνεται «Τέχνη για την κοινωνία, τέχνη για τους καταπιεσμένους». Το πρωτοφανές στα κόμιξ αριστούργημα που λέγεται Watchmen δεν το φτάνει αυτό. Ανοίγει όμως δρόμους προς αυτό. Και, με βάση αυτό, ίσως στη νέα κοινωνική φάση που ανθίζει παραχθούν έργα τέχνης αντάξια ενός τέτοιου σκοπού.
