Τον Ιούλιο του 1995, μια σειρά ιστοριών Disney διεκδίκησε και κέρδισε ένα βραβείο Will Eisner, σπάζοντας έναν άτυπο αποκλεισμό που είχε επιβληθεί στις ιστορίες με παπιά, οι οποίες μέχρι τότε δεν είχαν καμία σοβαρή επιτυχία σε βραβεία τέτοιου βεληνεκούς. Τα βραβεία Will Eisner, σχεδόν εφάμιλλα με οσκαρ στον χώρο των κομικ, απονέμονται στους κορυφαίους δημιουργούς του αμερικάνικου κομικ ενώ μεταξύ των πλέον βραβευμένων του θεσμού κατατάσσονται οι Alan Moore (Watchmen), Neil Gaiman (Sandman), Frank Miller (300, Dark Knight) και άλλοι. Είναι λογικό και αναμενόμενο ότι οι ιστορίες της Disney, θεωρούμενες απλοϊκές και φτωχότερες σε όλα τα επίπεδα, δεν είχαν διακριθεί σε τέτοιο επίπεδο πριν το 1995 αλλά ούτε κατόρθωσαν κάτι αντίστοιχο έκτοτε.
Ποια ιστορία είναι αυτή που έσπασε το όριο και ποιος δημιουργός καταξιώθηκε σε τέτοιο βαθμό; Μα προφανώς πρόκειται για τον Ντον Ροσα (Don Rosa) και το κορυφαίο έπος του, Βίος και Πολιτεία του Σκρουτζ Μακ Ντακ (Life and Times of Scrooge McDuck). Η ιστορία αυτή εκτείνεται σε 12 τεύχη και περιλαμβάνει πάνω από 200 σελίδες που εξιστορούν τη ζωή του πιο πλούσιο παπιού του κόσμου. Εκδόθηκε από την εταιρία Gladstone και κυκλοφόρησε στο περιοδικό Uncle Scrooge ενώ στην Ελλάδα κυκλοφόρησε από το περιοδικό Κομιξ (του Τερζόπουλου) στα τεύχη 100-111 την περίοδο 1996-1997.
Πρόκειται για ένα έργο πρωτοποριακό από κάθε άποψη. Ο Ροσα δεν προσέδωσε απλά τεράστιο βάθος στο χαρακτήρα του Σκρουτζ, αλλά πήγε κόντρα στην παράδοση που θέλει το σύμπαν της Disney πλήρως κατακερματισμένο και αντιφατικό, γεμάτο αυτοτελείς ιστορίες που δεν συνδέονται πουθενά. Προκειμένου να δώσει παρελθόν και παρόν στον Σκρουτζ, έπρεπε να διαλέξει μια βάση αναφοράς πάνω στην οποία θα έχτιζε την ιστορία του. Σε αυτό το σημείο δεν υπήρχε άλλη επιλογή πέρα από το έργο του τεράστιου Καρλ Μπαρκς, ο οποίος δημιούργησε το 1946 το πιο πλούσιο παπί στον κόσμο και άφησε πίσω του εκατοντάδες ιστορίες και περιπέτειες, με τις οποίες μεγάλωσαν όλοι οι νεότεροι σχεδιαστές. Το εγχείρημα του Ροσα είναι μια τεράστια επίδειξη μπαρκσικών γνώσεων καθώς χτίζει αξιοποιώντας επιμέρους, σκόρπια στοιχεία από δεκάδες ιστορίες του Μπαρκς, μερικά εκ των οποίων είναι παντελώς τυχαία (π.χ. μια μικρή αναφορά ότι ο Σκρουτζ πουλούσε καυσόξυλα όντας μικρός). Πάνω από όλα αποτελεί μια τεράστια άσκηση ευρηματικότητας και φαντασίας που φαίνεται στο πώς συνδέονται όλα αυτά τα στοιχεία σε μια μεγάλη αφήγηση, η οποία εκτείνεται από το 1867 μέχρι το 1947*.
Αυτό αποτελεί τη δεύτερη σημαντική τομή που εισάγει ο Ρόσα , καθώς περνάει από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Όλες οι κλασικές ιστορίες Disney υποτίθεται ότι διαδραματίζονται στη δεκαετία του ’50 στην Αμερική, ενώ το παρελθόν των ηρώων, και ειδικά αυτό το Scrooge, τοποθετείται απλά «παλιά». Η εισαγωγή συγκεκριμένων ημερομηνιών δεν είναι απλά μια επιμονή στη λεπτομέρεια αλλά βοηθάει να συνδεθεί ο χαρακτήρας με πραγματικά γεγονότα και να επηρεαστεί από αυτά.
Έτσι, όσο εξελίσσεται το σενάριο ο Σκρουτζ βιώνει κρίσιμες στιγμές στην ιστορία των ΗΠΑ, όπως είναι η τεράστια προσέλευση μεταναστών στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όντας και ο ίδιος μετανάστης από τη Σκωτία, την ανάπτυξη των σιδηροδρόμων, την ολοκλήρωση της κατάκτησης της Δύσης αλλά και τον πυρετό του χρυσού. Με τον ίδιο τρόπο χτίζεται η περιήγηση του σε όλο τον κόσμο μέχρι να γίνει πλούσιος (με τις εξαιρετικές ιστορίες στη Νότια Αφρική και την Αυστραλία) αλλά και στη συνέχεια, στην οικοδόμηση της παγκόσμιας οικονομικής αυτοκρατορίας, όπου σε μερικές εκρηκτικές σελίδες ο Ροσα δίνει ένα ρόλο στον Σκρουτζ σε κάθε ιστορική στιγμή των πρώτων 35 χρόνων του 20ου αιώνα, από τον Α’ Παγκόσμιο στη Ρώσικη Επανάσταση μέχρι το χρηματιστηριακό κραχ. Μαζί με την ιστορία βέβαια δεν λείπουν και οι αντίστοιχες προσωπικότητες : από τους Νταλτον μέχρι το Φινέα Μπαρνουμ και με πρωταγωνιστικό ρόλο στην ενηλικίωση του Σκρουτζ, τον Θίοντορ “Teddy” Ρουσβελτ. Η ημερομηνία που επιλέγεται ως τελική (1947) μόνο τυχαία δεν είναι. Συμπίπτει με την πρώτη εμφάνιση του Σκρουτζ στην ιστορία «Χριστούγεννα στο βουνό της αρκούδας» και δημιουργεί ένα σημείο μηδέν για τις υπόλοιπες ιστορίες : η στιγμή που ο Σκρουτζ βγαίνει από την αδράνεια και συνδέεται με τα ανίψια του, στο συγκινητικό 12ο επεισόδιο, θεωρείται η έναρξη όλων των υπόλοιπων ιστοριών. Είναι δεδομένο ότι ο Ροσα είχε τη φιλοδοξία (ακόμα και αν δεν την παραδέχθηκε ποτέ) να δώσει βαθύτερη υπόσταση σε όλο το σύμπαν της Disney και να θέσει σημεία αναφοράς καθολικής σημασίας.
Όμως, πέρα όλων των άλλων, το σημαντικότερο στοιχείο που εισήγαγε ο Βιος και η Πολιτεία είναι η πρώτη καταγραφή της εξέλιξης του χαρακτήρα ενός ήρωα της Disney. Δεν πρόκειται για μικρό πράγμα. Αξίζει να σκεφθούμε ότι πολύ συχνά κάποιος ήρωας είτε παρουσιάζει κάποια παροδική αλλαγή στο χαρακτήρα του (π.χ. ο άστατος Ντοναλντ αποκτά μια εμμονή) είτε τραβάει στα άκρα μια πτυχή της προσωπικότητας του και απομακρύνεται από τους υπόλοιπους (σύνηθες παράδειγμα είναι εξάρσεις τσιγκουνιάς του ηλικιωμένου Σκρουτζ). Όμως, πάντα στο τέλος της ιστορίας, υπάρχει μια επαναφορά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην αρχική κατάσταση και έτσι στερείται ο ήρωας κάθε εξέλιξης. Από την άλλη, ο Ροσα παρουσιάζει ένα χαρακτήρα καθώς χτίζεται. Ο νεαρός Σκρουτζ 10 χρονών κερδίζει την πρώτη του δεκάρα και φεύγει για την Αμερική γεμάτος ελπίδες, απογοητεύεται μετά από 20 χρόνια αποτυχημένων προσπαθειών και αρχίζει να γίνεται κυνικός μέχρι τη μεγάλη του επιτυχία στο Κλοντάικ. Από εκεί και πέρα, εγκαταλείπει σταδιακά τη χειρωνακτική εργασία και περνάει στον κόσμο των επιχειρήσεων, γίνεται όλο και πιο σκληρός μέχρι την πιο σκοτεινή στιγμή του Σκρουτζ στο 11ο επεισόδιο και την αποξένωση από τις αδερφές του. Προφανώς, η βιογραφία ως αφηγηματικό μοτίβο προσφέρεται για να αναπαραστήσει αυτή την εξέλιξη. Ταυτόχρονα, όμως ο Ροσα επιχειρεί να αναδιαμορφώσει την εικόνα του Σκρουτζ συνολικά και να ανατρέψει το κλισέ του «τσιγκούνη πλούσιου». Μέσα από την εξιστόρηση του παρελθόντος μας δίνει ένα νέο τρόπο να αντιληφθούμε όλες τις ιστορίες που διηγούνται το «παρόν» του κόσμου της Λιμνούπολης. Ο Σκρουτζ δεν αγαπάει το χρήμα καθεαυτό αλλά όσα τον συνδέουν μαζί του, τις περιπέτειες που πέρασε για να το αποκτήσει, για αυτό το λόγο (μας «εξηγεί» ο Ροσα) κρατάει στο θησαυροφυλάκιο και κολυμπάει μόνο σε όσα χρήματα κέρδισε ο ίδιος, ενώ κρατάει αλλού τα κέρδη από τις επιχειρήσεις του, εξ ου και η εξαιρετική τελευταία σελίδα της βιογραφίας του.
Θα μπορούσαμε να γράφουμε ώρα για τις επιμέρους καινοτομίες της βιογραφίας του Σκρουτζ και κάθε μία από αυτές, μάλλον θα απαιτούσε χωριστό κείμενο. Αρκεί να σκεφθούμε το ζήτημα της οικογένειας και το γεγονός ότι για πρώτη φορά αποκτούν κεντρικό ρολό οι σχέσεις γονιού-παιδιού και παραμερίζονται οι θείοι-θείες (*). Ακόμα πιο 2 Πρόκειται για ζήτημα που είναι στο επίκεντρο της κριτικής του κλασικού βιβλίου «Ντοναλντ ο απατεώνας» που εξετάζει τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του σύμπαντος της Disney ενδιαφέρον είναι ο πολιτικός συμβολισμός του έργου και η ανάδειξη του Σκρουτζ σε υπόδειγμα ενός τίμιου καπιταλιστή που εκπροσωπεί την «Αμερική των ίσων ευκαιριών». Σε αυτά θα επανέλθουμε.
Σε κάθε περίπτωση όμως, ο Βίος και η Πολιτεία του Σκρουτζ Μακ Ντακ είναι μια ιστορία που έχει μείνει χαραγμένη σε όσους τη διαβάσαμε μεταξύ 9 και 12 ετών. Για εμένα, ήταν η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα ότι τα μίκυ μάους (όπως τα λέγαμε τότε) δεν είναι μια ασχολία που θα εγκαταλείψω μεγαλώνοντας. Πολύ περισσότερο, ήταν μια πρώτη συνειδητοποίηση ότι τα κομικ δεν είναι απλά μια τέχνη για παιδιά αλλά κάτι πολύ ευρύτερο, ικανό να ανοίξει απίστευτους ορίζοντες που δεν μπορούσα πάντα να ακολουθήσω (η προσπάθεια να δω δέκα χρονών τον Πολίτη Κέιν, πηγή έμπνευσης του Ροσα, κατέληξε σε απανωτές αποτυχίες). Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, διαβάζοντας για χιλιοστή φορά τα ίδια τεύχη, δεν είμαι ακόμα σίγουρος ότι έχουν εξαντλήσει την προσφορά τους…
*= Ο Μπαρκς δεν εκτίμησε την αξιοποίηση του έργου του από τον Ροσα και θεώρησε ότι διαστρεβλώνεται ο χαρακτήρας του Σκρουτζ. Οι αναγνώστες του περιοδικού Κομιξ θυμούνται ακόμα την κόντρα που είχε ξεσπάσει μεταξύ των κορυφαίων δημιουργών στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και είχε διχάσει τους αναγνώστες και του ελληνικού περιοδικού
(*)= Πρόκειται για ζήτημα που είναι στο επίκεντρο της κριτικής του κλασικού βιβλίου «Ντοναλντ ο απατεώνας» που εξετάζει τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά του σύμπαντος της Disney
Αλέξανδρος Μινωτάκης
