Μετάφραση από το Electric Lit
Ο Τζορτζ Όργουελ είναι και πάλι στη μόδα – φαίνεται μακρινό το 2014 όταν η εφημερίδα Guardian αμφισβητούσε την αξία του γνωστού βιβλίου του, 1984. Το φετινό Ιανουάριο, εκτοξεύτηκε στις πωλήσεις το 1984 και όχι μόνο. Σύντομα βρέθηκε στην κορυφή η κλασική παρέα δυστοπικών βιβλίων: Θαυμαστός καινούριος κόσμος, Δεν γίνονται αυτά εδώ, ενώ στο μεταξύ οι πωλήσεις του βιβλίου που ενέπνευσε τη σειρά The Handmaid’s Tale αυξήθηκαν κατά 30 τοις εκατό το 2016 (ελληνικός τίτλος: Η ιστορία της πορφυρής δούλης).
Ξαναδιαβάζουμε αυτούς τους γίγαντες του είδους, παρόλο που πλέον είμαστε συνηθισμένοι στην ιδέα της δυστοπίας στην ποπ κουλτούρα πλέον (για να είμαστε δίκαιοι, οι ταινίες Hunger Games έπαιξαν μεγάλο ρόλο). Ωστόσο, το δυστοπικό μυθιστόρημα – όπως το γνωρίζουμε σε όλη τη δόξα του ολοκληρωτισμού- είναι ένα σχετικά νέο φαινόμενο. Πριν το 1900, μόνο ο σατιρικός συγγραφέας Τζόναθαν Σουίφτ (Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ) έγραψε βιβλία που θα μπορούσαν να θεωρηθούν δυστοπικά και αυτά ακόμα με το ζόρι. Πότε άρχισαν τα δυστοπικά θέματα να απογειώνονται στα σύγχρονα έργα φαντασία; Υπάρχει κάποιο μοτίβο στην άνοδο και την πτώση τους καθ όλη αυτή την περίοδο;
Απαρχές
Αρχικά, υπήρχε η έννοια της ουτοπίας, το γιν απέναντι στο γιανγκ της δυστοπίας. Η ουτοπία ξεπήδησε από το μυαλό του σερ Τόμας Μουρ που έγραψε την Ουτοπία το 1516. Παραδόξως, ο Μουρ ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός σχετικά με την ύπαρξη της ουτοπίας. Εξ άλλου, η ίδια η λέξη είναι ένα λογοπαιγνίο, ου+τοπος, ένας τόπος που δεν υπάρχει. Σύμφωνα με το σκεπτικό του Μουρ, δεν γνωρίζουμε τίποτα για έναν τέτοιο τόπο, συνεπώς δεν γίνεται να υπάρχει.
Αν η ουτοπία είναι ένα μέρος πολύ καλό για να είναι υπαρκτό, η δυστοπία είναι ένα μέρος που δεν θέλουμε να υπάρχει.
Σήμερα, το Oxford English Dictionary ορίζει τη δυστοπία ως «ένα φανταστικό μέρος ή κατάσταση, στην οποία όλα είναι δυσάρεστα ή άσχημα και συνήθως κυριαρχεί ο ολοκληρωτισμός ή η καταστροφή του περιβάλλοντος. Η πρώτη δημόσια χρήση του όρου εμφανίζεται με τον Τζον Στιούαρτ Μιλ το 1868. Σε μία ομιλία του στη Βουλή των Κοινοτήτων, ο Μιλ είπε: «Είναι ίσως πολύ κολακευτικό να τους αποκαλούμε ουτοπικούς, θα έπρεπε καλύτερα να λέγονται δυσ-τοπικοί ή κακο-τοπικοί» (η λέξη κακο-τοπια [cacotopia] πετάχτηκε γρήγορα στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Αλλά μόνο αφού πέρασαν 50 χρόνια και οι συγγραφείς ιδιοποιήθηκαν τη λέξη, η ιδέα της δυστοπίας άρχισε να ριζώνει στη συνείδηση του κοινού.
Δεκαετίες 1920 & 1930: Η διαμόρφωση του είδους
Είναι λογικό το γεγονός ότι το σύγχρονο δυστοπικό μυθιστόρημα εμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Επρόκειτο για μία περίοδο πολιτικής αναταραχής και παγκόσμιας ανησυχίας, με δύο παγκοσμίους πολέμους στο άμεσο μέλλον. Το μυθιστόρημα του Τζακ Λόντον, Η σιδερένια φτέρνα, δημοσιεύτηκε το 1908 και θεωρείται εξαιρετικά προφητικό σχετικά με τις διεθνείς εντάσεις που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, η δυστοπικό φαντασία γίνεται ένα διακριτό είδος λογοτεχνίας μετά τη δημοσίευση του Εμείς του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν το 1921. Πριν από το Εμείς, τα έργα σχετικά με την προοπτική μιας «ιδανικής» κοινωνίας (με την εξαίρεση των Χ.Τζ. Γουέλς και Λόντον) συνήθως κατέληγαν να έχουν ουτοπικό χαρακτήρα. Μετά το Εμείς, το είδος έκανε μία σκοτεινή, απότομη πτώση (ή άνοδο), ανάλογα πώς το βλέπει κανείς. Αυτό το έργο καθιέρωσε πολλά από τα μοτίβα που στη συνέχεια κυριάρχησε στη δυστοπική φαντασία. Μεταξύ αυτών, συμπεριλαμβάνονται τα ανήσυχα φινάλε που δεν επιλύουν την κατάσταση και οι αυταρχικές κυβέρνησες που ξεπερνάνε κάθε όριο.
Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι το βιβλίο του Ζαμιάτιν επηρεάσε σε μεγάλο βαθμό δύο βιβλία φαντασίας που βρίσκονται στην κορυφή του είδους μέχρι και σήμερα: Το 1984 του Όργουελ και το Θαυμαστός καινούριος κόσμος του Χάξλεϋ. Και τα δύο γράφτηκαν στη σκία ενός παγκοσμίου πολέμου. Και τα δύο προέβλεψαν ένα ακόμα πιο σκοτεινό μέλλον. Ομολογουμένως, οι κόσμοι μέσα σε αυτά τα δύο δυστοπικά μυθιστορήματα διαφέρουν σε πολύ μεγάλο βαθμό και οι επιρροές που ανησυχούσαν τους δύο συγγραφείς δεν ήταν οι ίδιες. Σύμφωνα με τον κριτικό, Νιλ Πόστμαν:
«Αυτό που φοβόταν ο Όργουελ ήταν εκείνοι που θα απαγόρευαν τα βιβλία. Αυτό που φοβόταν τον Χάξλεϋ ήταν ότι δεν θα υπήρχε κανένας λόγος να απαγορευτεί ένα βιβλίο γιατί δεν θα υπήρχε κανένας που θα ήθελε να το διαβάσει. Ο Όργουελ φοβόταν εκείνους που θα μας στερούσαν την πληροφορία. Ο Χάξλεϋ φοβόταν εκείνουν που θα μας έδιναν τόση πολλή που θα μας περιόριζε στην παθητικότητα και τον εγωκεντρισμό. Ο Όργουελ φοβόταν ότι η αλήθεια θα αποκρύπτονταν. Ο Χάξλεϋ θα πνιγεί σε μία θάλασσα ασημαντότητας. Ο Όργουελ φοβόταν ότι θα ζούσαμε σε ένα πλαίσιο αιχμαλωσία. Ο Χάξλεϋ φοβόταν ότι θα γινόμασταν επουσιώδεις, απασχολημένοι με δευτερεύοντα πράγματα. Εν ολίγοις, ο Όργουελ φοβόταν ότι αυτό που φοβόμαστε θα μας καταστρέψει. Ο Χάξλεϋ φοβόταν ότι η επιθυμία μας θα μας καταστρέψει»
Όμως, το πλαίσιο του είδους τέθηκε, παρά τις διαφορές. Σε αυτή την πρώτη φουρνιά δυστοπικής φαντασίας, μπορούμε να δούμε τα θέματα με τα οποία θα συνέχιζαν να ασχολούνται όλα τα μελλοντικά μυθιστορήματα: το πολιτικό κεφάλαιο, το νόημα της ελεύθερης βούλησης και, πιθανώς το πιο σημαντικό, ο φόβος του κράτους και της ανεξέλεγκτης εξουσίας της κυβέρνησης
Σημαντικότερα έργα δυστοπικής φαντασία της εποχής:
- Θαυμαστός καινούριος κόσμος
Μέσα στο ανατριχιαστικό όραμα του Χάξλεϋ, οι άνθρωποι έχουν καταλήξει να λατρεύουν την ίδια την εξουσία που αναιρεί τις δυνατότητες σκέψης του.
- 1984
Ενώ η δυστοπία του Χάξλεϋ στηρίζεται στην ευμάρεια και την ικανοποίηση, το 1984 του Όργουελ είναι απλά μουντός ολοκληρωτισμός: μια αξεπέραστη εξέταση της επιτήρησης, της πληροφορίας και του νοήματος της ελευθερίας. Γέννησε την έννοια του Μεγάλου Αδέρφου
- Εμείς
Ο συχνά παραγνωρισμένος πατέρας των σύγχρονων δυστοπικών μυθιστορημάτων προϋπήρχε και του Όργουελ και του Χάξλεϋ και ενέπνευσε το Θαυμαστός καινούριος κόσμος.
- Δεν γίνονται αυτά εδώ
Ένα μισό σατιρικό μυθιστόρημα που ανανέωσε τη δημοτικότητα του μετά το 2016. Το δεν γίνονται αυτά εδώ γράφτηκε το 1935 και προέβλεψε μία φασιστική Αμερική υπό τον έλεγχο ενός δικτάτορα
Δεκαετίες 1950 και 1960: Πόλεμος και Τεχνολογία
Εντάξει, ξεπεράσαμε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καιρός να ανασάνουμε με ανακούφιση. Η μεταπολεμική αισιοδοξία θα κάνει τους συγγραφείς θα ευθυμήσουν, σωστά;
Συγγνώμη αλλά αυτό το γράφημα από το Goodreads λέει πως όχι!
Ο πολιτικός σχολιασμός χαρακτήρισε πολλά από τα δυστοπικά θέματα που εμφανίστηκαν με το τέλος του πολέμου. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ενίσχυσε την προοπτική του Γ’ και της Αποκάλυψης. (δείτε σχετικά: το κλασικό Player Piano του 1952 από τον Βόνεγκατ και το The Penultimate Truth του 1964 από τον Ντικ). Αναγνωρίζουμε τις διαφορές ανάμεσα στην φαντασία με θέμα την αποκάλυψη και τη δυστοπική φαντασία αλλά υπάρχουν κοινά στοιχεία όταν αναφέρονται σε κοινωνίες που καταρρέουν και τις κυβερνήσεις τους.
Παρεπιπτόντως, αυτή την περίοδο βγήκε στην επιφάνεια η εντεινόμενη δυσπιστία των συγγραφέων με την τεχνολογία. Ορισμένες σημαντικές τεχνολογικές εξελίξεις της περιόδου περιλαμβάνουν:
- την επινόηση του τεστ Τούρινγκ (ένα τεστ νοημοσύνης σε υπολογιστές)
- τη δημιουργία του τεχνητού δορυφόρου Σπούτνικ 1
- την εφεύρεση του πρώτου προσωπικού υπολογιστή
Ως αποτέλεσμα, τα δυστοπικά μυθιστορήματα ξεκίνησαν να μπλέκονται με το χτίσιμο κόσμων επιστημονικής φαντασίας, όπως συμβαίνει στο μυθιστόρημα του 1968 από τον Ντικ, Το ηλεκτρικό πρόβατο.
Σημαντικότερα έργα δυστοπικής φαντασία της εποχής:
- Το κουρδιστό πορτοκάλι
Η πλύση εγκεφάλου ενός ακραία βίαιου νέου στα πλαίσια της δυστοπικής αλλά εφησυχασμένης κοινωνίας του έργου, επιτρέπει στο συγγραφέα, Άντονυ Μπέρτζες, να θέσει το ερώτημα: «Είναι καλύτερο για τον άνθρωπο να έχει επιλέξει το κακό από το να του επιβληθεί το καλό?»
- Player Piano
Τα άρθρα γνώμης στο ίντερντετ σχετικά με τις μηχανές που θα κυριαρχούν στο μέλλον ούτε που πλησιάζουν το έργο του Βόνεγκατ το οποίο τοποθετείται σε μία ταξικά διαιρεμένη κοινωνία μετά τον Γ’ Παγκόσμιο Πόλεμο
- Make Room! Make Room!
Ένα κλασικό μυθιστόρημα υπερ-πληθυσμού. Σε μία Νέα Υόρκη που κατακλύζεται από το έγκλημα, η τροφή εκλείπει και η κυβέρνηση μοιράζει μερίδες μιας μυστηριώδους ουσιας που αποκαλούν “Soylent Green”
- Φαρενάιτ 451
Θα αναρωτιέστε: προς τι ο τίτλος, Φαρενάιτ 451? Είναι η θερμοκρασία στην οποία παίρνει φωτιά το χαρτί τον βιβλίων. Στον κόσμο του Ρέι Μπράντμπερτ, όλα τα βιβλία είναι απαγορευμένα — και καίγονται
- Το ηλεκτρικό πρόβατο
Ενας άνδρας αναρωτιέται σχετικά με τη διαφορά ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ανδροειδή που πρέπει να σκοτώσει. Αποτέλεσε την έμπνευση για την ταινία του 1982, Blade Runner.
