Το κείμενο που ακολουθεί είναι μετάφραση του “‘Make It So’: ‘Star Trek’ and Its Debt to Revolutionary Socialism” του A.M. Gittlitz, που δημοσιεύτηκε στους New York Times στις 24 Ιουλίου του 2017 στο πλαίσιο μιας σειράς κειμένων με τον τίτλο Red Century.
Εδώ διαβάστε το πρωτότυπο κείμενο
«Η Μηχανή του Χρόνου» (The time machine), το θεμελιώδες έργο πολιτικής επιστημονικής φαντασίας του Χ. Τζ. Γουέλς, προέβλεψε ένα μέλλον στο οποίο μία μικρή ουτοπία της ελίτ συντηρείται χάρη σε μία υποτελή τάξη που ζει κάτω από το έδαφος και έχει ξεπέσει στη ζωώδη βία. Αυτή η πρόβλεψη, τραβηγμένη σε ένα τρομακτικά λογικό άκρο, απεικόνισε την έντονη ανισότητα πλούτου της Βικτωριανής Αγγλίας, όπου έγραψε ο Γουέλς το μυθιστόρημα. Κρίνοντας από τις κεντρικές πολιτικές αφηγήσεις των δημιουργημάτων φαντασίας της εποχής μας, ταινίες όπως το «Αγώνες Πείνας» (Hunger Games), το “Elysium” και το Snowpiercer”, η βεβαιότητα ενός μέλλοντος που θα καταστεί όλο και πιο βάρβαρο λόγω των ταξικών διαιρέσεων παραμένει ουσιαστικά η ίδια.
Αλλά δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα. Το 1920 ο Γουέλς συνάντησε τον Βλαντίμιρ Λένιν, ένα συν-οραματιστή νέων κόσμων που σχεδίαζε «την εγκαθίδρυση μίας εποχής απεριόριστου πειραματισμού» προκειμένου να ξαναχτίσει και να εκβιομηχανίσει τη χώρα του μετά τις καταστροφές που προκάλεσαν χρόνια πολέμου και, μέσα σε αυτή τη διαδικασία, να καταργήσει την ταξική κοινωνία. Ο Γουέλς εντυπωσιάστηκε από τον πραγματιστή επαναστάτη και το σχέδιο του για μία «ουτοπία του ηλεκτρισμού».
Αν ο Γούλες ήταν λιγότερο δύσπιστος απέναντι στον Κομμουνισμό και είχε ενταχθεί στο κόμμα, δεν θα ήταν ο πρώτος φουτουριστής που θα έκανε κάτι τέτοιο. Ο Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ, ένας εσωκομματικός πολιτικός αντίπαλος του Λένιν, έγραψε τον «Κόκκινο Πλανήτη», ένα ουτοπικό μυθιστόρημα για μία κομμουνιστική αποικία στον Άρη, όπου όλα είναι υπό κοινή ιδιοκτησία και το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί σημαντικά χάρη στη χρήση της παραβίωσης, της αμοιβαίας ανταλλαγής αίματος. Μαζί με τον Ανατόλυ Λουνατσάρσκι και τον Μαξίμ Γκόρκυ, ο Μπογκντάνοφ πρότεινε ένα πρόγραμμα «δημιουργίας Θεού» που θα αντικαθιστούσε τις τελετουργίες και τους μύθους της Ορθόδοξης Εκκλησίας μέσα από τη δημιουργία μίας αθεϊστικής θρησκείας.
Από τη μεριά του, Ο Γκόρκυ ήταν οπαδός του Κοσμισμού[1] του Νικολάι Φιοντόροφ και του Κονσταντίν Τσιολκόφσκυ, μίας επιστημονικής και μυστικιστικής φιλοσοφίας που πρότεινε την εξερεύνηση του διαστήματος και την αθανασία του ανθρώπου. Όταν ο Λένιν πέθανε, τέσσερα χρόνια μετά τη συνάντηση με τον Γουέλς, η φράση του φουτουριστή ποιητή Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι «Ο Λένιν έζησε, ο Λένιν ζει, ο Λένιν θα ζει για πάντα!» δεν έγινε απλά σύνθημα του κράτους αλλά και επιστημονικός στόχος. Οι υπέρμαχοι της αθανασίας και του βιοκοσμισμού, όπως έγιναν γνωστοί, πίστευαν ότι οι σοσιαλιστές επιστήμονες, απελευθερωμένοι από τους περιορισμούς του κινήτρου του καπιταλιστικού κέρδους, θα ανακάλυπταν πώς να καταργήσουν τον θάνατο και να επαναφέρουν στη ζωή τους συντρόφους τους. Το πτώμα του Λένιν συντηρείται με αυτό το στόχο.
Ο Μπογκντάνοφ πέθανε κατά τη διάρκεια των πειραμάτων του με την ανταλλαγή αίματος και τα άλλα φουτουριστικά όνειρα παραμερίστηκαν από τις βιομηχανικές και στρατιωτικές προτεραιότητες που οδήγησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στη μεταπολεμική περίοδο, παρόλα αυτά, οι επιστήμονες, εμπνευσμένοι από τον Κοσμισμό, εκτόξευσαν τον Σπούτνικ. Το θαμπό αναβόσβημα του δορυφόρου στο νυχτερινό ουρανό σηματοδότησε μία εποχή μεγάλης δυνατότητας της ανθρωπότητας να ξεφύγει από όλα τα όρια, φυσικά και πολιτικά, ενώ ήταν εξίσου πιθανό το να καταστρέψει τα πάντα μέσα σε λίγες ώρες.
Τροφοδοτούμενη από αυτή την ένταση, η επιστημονική φαντασία και ο φουτουρισμός μπήκαν στη «χρυσή εποχή» τους το 1950 και 1960, προβλέποντας αμφότεροι ένα λαμπρό μέλλον που θα αντικαθιστούσε τον Ψυχρό Πόλεμο. Οι τεχνολογικές εξελίξεις θα αυτοματοποιούσαν την κοινωνία · η αναγκαιότητα της εργασίας θα εξαφανιζόταν. Ο βιομηχανικός πλούτος θα διανέμονταν ως καθολικό βασικό εισόδημα και μία εποχή άνεσης και ζωντάνιας θα ακολουθούσε. Οι άνθρωποι θα συνέχιζαν να εξορμούν στο διάστημα, δημιουργώντας αποικίες πέρα από τη Γη και, πιθανώς, θα έκαναν νέους εξωγήινους φίλους στην πορεία. Σε μία σπάνια συνεργασία του 1966 που ξεπερνούσε το Σιδηρούν Παραπέτασμα, ο αστρονόμος Καρλ Σαγκάν συν-έγραψε το «Η ευφυής ζωή στο Σύμπαν» με τον Ιωσήφ Σλοκόφσκυ. Αυτό το έργο αστροβιολογικής αισιοδοξίας πρότεινε η ανθρωπότητα να προσπαθήσει να επικοινωνήσει με τους γαλαξιακούς γείτονές της.
Το ενδιαφέρον στην εξωγήινη ζωή δεν ήταν αποκλειστικό πεδίο των επιστημόνων και των συγγραφέων φαντασίας. Οι πτήσεις των UFO σε όλο τον κόσμο τράβηξαν την προσοχή της ποπ κουλτούρας και πολλοί πίστευαν ότι οι ιπτάμενοι δίσκοι είχαν έρθει για να μας προειδοποιήσουν ή ακόμα και να μας σώσουν από τον κίνδυνο των πυρηνικών όπλων. Εν μέσω της παγκόσμιας εξέγερσης των εργατών και των φοιτητών το 1968, ο Αργεντίνος Τροτσκιστής ηγέτης, γνωστός ως Χ. Ποσάδας, έγραψε ένα δοκίμιο που πρότεινε την αλληλεγγύη ανάμεσα στην εργατική τάξη και τους εξωγήινους επισκέπτες. Ισχυρίστηκε ότι η τεχνολογική πρόοδός τους αποδείκνυε ότι ήταν σοσιαλιστές και θα μπορούσαν να μας προσφέρουν την τεχνολογία ώστε να απελευθερώσουμε τη Γη από την κυριαρχία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού και από τα γραφειοκρατικά εργατικά κράτη.
Τέτοιες απόψεις ήταν λιγότερο περιθωριακές και είχαν περισσότερη επιρροή από ό,τι ίσως φαντάζεστε. Ξεκινώντας το 1966, η πλοκή του «Star Trek» ακολουθούσε στενά τις προτάσεις του Ποσάδας. Μετά από έναν πυρηνικό τρίτο παγκόσμιο πόλεμο (που ο Ποσάδας πίστευε ότι θα οδηγούσε στη σοσιαλιστική επανάσταση), η εξωγήινη φυλή των Vulcan επισκέπτεται τη Γη και την προσκαλεί στη γαλαξιακή ομοσπονδία, προσφέροντας την τεχνολογία αναπαραγωγής της ύλης που θα καταργούσε την ανέχεια. Οι άνθρωποι σύντομα ενώνονται ως είδος, καταργούν επισήμως το χρήμα και κάθε ιεραρχία φυλής, φύλου και κοινωνικής τάξης.
Στην επόμενη σειρά «Star Trek», το «Next Generation», ο Captain Picard εξηγεί την κατάσταση σε έναν επιχειρηματία του 20ου αιώνα που βγήκε από μία κάψουλα κρυογονικής. Όπως του λέει, «πολλά έχουν αλλάξει τα τελευταία 300 χρόνια. Οι άνθρωποι δεν έχουν πλέον την εμμονή της συσσώρευσης πραγμάτων. Έχουμε εξαλείψει την πείνα, τις στερήσεις, την ανάγκη για περιουσία. Ξεπεράσαμε τη νηπιακή μας ηλικία».
Παρά τη σταθερή δημοτικότητά του, αυτή η αισιοδοξία δεν ήταν συνηθισμένη στο συγκεκριμένο είδος. Το νέο κύμα επιστημονικής φαντασίας στα τέλη της δεκαετίας του ΄60, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τους Τζ. Γκρ. Μπάλλαρντ και Φίλιπ Ντικ στις ΗΠΑ και τους Αδερφούς Στρουγκάτσκι και τον Στάνισλαβ Λεμ στην Ανατολή, παρουσίασε αφηγήσεις που υποβάθμισαν τη θεματικής της σωτηρίας της ανθρωπότητας από τους ίδιους τους ανθρώπους μέσω της δικής τους λογικής.
Τα μεγάλα προτάγματα των φουτουριστών της δεκαετίας τους ΄60 επίσης ξεθώριασαν, καθώς ο Φορντισμός της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης έκανε μεταβολή απότομα. Αντί για αυτοματισμό και εγγυημένο εισόδημα, οι εργάτες πήραν λιτότητα και απορρύθμιση. Ο μαρξιστής θεωρητικός Φράνκο Μπεράρντι περιέγραψε αυτή την περίοδο ως αυτή κατά την οποία μια εγγενής αισιοδοξία για το μέλλον, εκπορευόμενη από τον σοσιαλισμό και την προοδευτικότητα, μετετράπη στο «χωρίς μέλλον» νιχιλισμό του νεοφιλελευθερισμού και της θατσερικής οικονομικής θεωρίας , που επέμενε ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική».
Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ενίσχυσε αυτό το «τέλος της ιστορίας», κατά τη φράση του Φράνσις Φουκουγιάμα και σηματοδότησε μια επιστροφή στις δυστοπικές αφηγήσεις του ύστερου καπιταλισμού για το μέλλον, όπως αυτή της «Μηχανής του Χρόνου». Δύο από τις πιο δημοφιλείς ταινίες επιστημονικής φαντασίας της δεκαετίας του ΄90 ήταν το «Εξολοθρευτής 2» (Tarminator 2) και το «Matrix», οι οποίες και οι δυο προέβαλαν έναν κόσμο στον οποίο το κεφάλαιο είχε θριαμβεύσει και οι μηχανές του δεν απελευθέρωσαν την ανθρωπότητα, αλλά την κυρίευσαν. Η πρόσφατη επιτυχία του «The Road», του «The Handmaid’s Tale» και του« Walking Dead» ομοίως προβλέπουν ένα βίαιο μέλλον όπου μόνο μικρά, υπόγεια αντιστασιακά κινήματα παλεύουν να κρατήσουν αναμμένη τη φλόγα της ανθρωπότητας που τρεμοσβήνει.
Κυκλοφορώντας την ίδια χρονιά με το «Star Trek: η Πρώτη Επαφή» (First Contact) — και βγάζοντας τα τριπλάσια κέρδη — το «Μέρα Ανεξαρτησίας» (Independence Day) είπε μια ιστορία εντελώς αντίθετη από τον Ποσαδισμό, στην οποία αυτοί που συγκεντρώνονται για να χαιρετήσουν τους εξωγήινους και να εναντιωθούν στη στρατιωτική εμπλοκή μαζί τους είναι οι πρώτοι που αποτεφρώνονται από τα ενεργειακά όπλα των εξωγήινων. Στον «Πόλεμο των κόσμων» (War of the Worlds), την εκδοχή του Γουέλς για την εισβολή εξωγήινων που κυκλοφόρησε το 1897, αυτοί που τους καλωσορίζουν κουνώντας λευκές σημαίες επίσης εξολοθρεύονται.
Το γκροτέσκο έργο φαντασίας που εκφράζει τη λευκή υπεροχή κατά τη δεκαετία του 1970, το “The Camp of the Saints” του Jean Raspail -το οποίο πρόσφατα αναφέρθηκε από τον (πρώην) επικεφαλής στρατηγικής του Λευκού Οίκου Στηβ Μπάνον- έχει παρόμοια υπόθεση. Ένας στόλος προσφυγικών πλοίων εμφανίζεται στην ακτή της Γαλλίας, ζητώντας ασφαλές λιμάνι, αλλά σύντομα αποκαλύπτεται ότι τα πλοία είναι Δούρειος Ίππος. Η είσοδός τους πυροδοτεί μια εισβολή στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ.
Η πρόσφατη άνοδος του δεξιού λαϊκισμού δείχνει ένα άνοιγμα στη νεοφιλελεύθερη επικρατούσα άποψη για τον ιδεολογικό κεντρισμό. Από αυτή τη ρωγμή, ξεχύνονται για άλλη μια φορά παλιές εκδοχές του μέλλοντος. Οι Πίτερ Τιλ, Έλον Μασκ και Μαρκ Ζούκερμπεργκ νοιώθουν ότι μπορούν να παρουσιάσουν υποθέσεις επιστημονικής φαντασίας, όπως η αποίκηση του διαστήματος και η οικονομία που έχει ξεπεράσει το πρόβλημα της σπανιότητας των πόρων, ως λύσεις στα σημερινά κοινωνικά προβλήματα. Απουσιάζουν, παρόλα αυτά, τα μαζικά κοινωνικά κινήματα του 20ου αιώνα, που ζητάνε τον εκδημοκρατισμό του κοινωνικού πλούτου και της πολιτικής. Όταν οι γρήγορες αλλαγές του κοινωνικού συστήματος, οι οποίες αποτελούν το όνειρο των εντερπρενέρ της Silicon Valley αποκτούν την αύρα του αναπόφευκτου, φαίνεται να μην μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμος χωρίς έντονη φτώχεια και μισαλλόδοξη εχθρότητα.
Λίγο μετά τον Β’ ΠΠ, ο Γουέλς πείστηκε τόσο πολύ για την καταδίκη της ανθρωπότητας, χωρίς μια παγκόσμια επανάσταση, που αναθεώρησε το τελευταίο κεφάλαιο του «Μια σύντομη ιστορία του κόσμου» (A Short History of the World) για να συμπεριλάβει την εξαφάνιση της ανθρωπότητας. Σήμερα έχουμε ξεμείνει με μια παρόμοια μοιρολατρία, επιτρέποντας στις ρατσιστικές απόψεις της ακροδεξιάς να επιχειρηματολογούν, στην πραγματικότητα, υπέρ του διαχωρισμού του κόσμου με τείχη σύμφωνα με την τάξη, την εθνικότητα, τη φυλή, ακόμα και αν αυτό θα καταδικάσει εκατομμύρια ανθρώπους σε θάνατο.
Αν είναι τον 21ο αιώνα η ανθρωπότητα να σωθεί από την κατακόρυφη πτώση της στην άβυσσο, πρέπει να θυμηθούμε την επιλογή που προσφέρει ο εξωγήινος επισκέπτης της κλασικής ταινίας επιστημονικής φαντασίας του 1951 «Όταν σταμάτησε η Γη» (The Day the Earth Stood Still).
«Ελάτε μαζί μας και ζήστε ειρηνικά», είπε ο Klaatu «ή ακολουθείστε την τωρινή σας πορεία και αφανιστείτε».
Το σκέφτομαι σαν τη χρήσιμη παράφραση εκ μέρους της επιστημονικής φαντασίας του επαναστατικού τελεσίγραφου της Ρόζα Λούξεμπουργκ « Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα».
[1] ΣτΜ: Ο Κοσμισμός εμφανίστηκε πριν τη Ρωσική Επανάσταση, στα τέλη του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του 1920 και 1930 και ενέπνευσε πλήθος καλλιτεχνών αλλά και τη σοβιετική πολιτική και τεχνολογία. Αναζητούσε τον καθολικό παράδεισο (τα όρια του οποίου δεν ήταν η Γη αλλά το σύμπαν) αλλά στη θέση του Θεού έβαζε την εργασία και τη λογική.
Η μετάφραση αυτή είναι μέρος του αφιερώματός μας στη Σοβιετική Επιστημονική Φαντασία. Ακολουθούν σύνδεσμοι για τα άλλα κείμενα του αφιερώματος:
