Οι X-Men και γενικότερα οι μεταλλαγμένοι στο σύμπαν της Marvel χρησίμευαν ανέκαθεν ως μεταφορά πραγματικών κοινωνικών αντιθέσεων στο πεδίο των κόμικς και οι ιστορίες τους ενθάρρυναν τον κοινωνικό σχολιασμό. Ήδη από τη δημιουργία τους από τους Stan Lee και Jack Kirby τη δεκαετία του ‘60, η επιρροή από τα κινήματα για τα κοινωνικά δικαιώματα, την , τα αντιπολεμικά συναισθήματα και γενικότερα το κλίμα αμφισβήτησης της εποχής ήταν σαφής. Αυτό το χαρακτηριστικό τους ακολούθησε σταθερά σε όλη την πορεία τους, με τους παραλληλισμούς να μην περιορίζονται μόνο στα αρχικά ζητήματα του φυλετικού ρατσισμού και της παρομοίωσης με τη θεματική του ολοκαυτώματος, αλλά να επεκτείνονται σταθερά σε ζητήματα όπως ο σεξισμός, οι αγώνες του LGBT κινήματος, το Red Scare και η στοχοποίηση των Αμερικανών κομμουνιστών και αριστερών, η πολυπολιτισμικότητα, τα φαινόμενα γενοκτονίας κτλ.
Η διαφοροποίηση των μεταλλαγμένων σε σχέση με τους υπόλοιπους υπερήρωες φαίνεται μικρή, αλλά αποτελεί και τον ίδιο τον πυρήνα που έκανε αυτό τον κοινωνικό σχολιασμό εφικτό εξαρχής: οι υπερδυνάμεις τους είναι αποτέλεσμα γονιδίου και άρα κληρονομικές, όχι επίκτητες. Η ανθρωπότητα δε τους φοβάται και τους μισεί επειδή έχουν υπερδυνάμεις (θεματική που έχει εξερευνηθεί και σε ιστορίες μη μεταλλαγμένων), δεν είναι απλός φόβος απέναντι στο διαφορετικό, αν και είναι και αυτό σημαντικό στοιχείο αυτής της αντιμετώπισης. Τους φοβάται και τους μισεί γιατί ενσαρκώνουν έναν υπαρξιακό φυλετικό φόβο για το σύνολο της ανθρωπότητας: την προσωρινότητά της. Οι μεταλλαγμένοι για το μεγαλύτερο μέρος της εκδοτικής ιστορίας της Marvel ήταν το επόμενο βήμα της ανθρώπινης εξέλιξης, ο Homo Superior που θα αντικαταστούσε σταδιακά το Homo Sapiens. Άλλωστε, η αντιμετώπιση προς τους μεταλλαγμένους δεν απέχει και πολύ από το πώς φαίνεται ότι χειρίστηκε το είδος μας τη διαφορετικότητά του με πχ τον Homo Neanderthalensis. Προσθέτοντας σε αυτό τον εκρηκτικό τρόπο με τον οποίο οι δυνάμεις των μεταλλαγμένων κάνουν ανεξέλεγκτες την εμφάνισή τους κατά την εφηβεία, τη στοχοποίηση, θεσμική και μη, της συγκεκριμένης διαφορετικότητας και την απομόνωση και μοναξιά που νιώθουν τα “θύματά” της, έχουμε ένα εννοιακό πλαίσιο στο οποίο το θέμα της φυλής, της σεξουαλικότητας και της συστημικής καταπίεσης μπορεί να σχολιαστεί ταυτόχρονα και σε βάθος. Αυτό δυστυχώς συχνά αποκαλύπτει και θεμελιώδη αδυναμία κατανόησης, από δημιουργούς και εταιρείες ταυτόχρονα, αυτών των κοινωνικών θεμάτων. Πολλά storyline, αν εφαρμοστούν αντίστροφα ως υποθετικά σενάρια σε πραγματικά κοινωνικά ζητήματα, φανερώνουν μια αδύναμη, τελικά από τη μεριά του ασφαλούς προνομιούχου, οπτική. Το House of M του 2005 είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προβληματικής.
Γραμμένο από τον Brian Michael Bendis και σε σχέδιο Olivier Coipel, το House of M ακολούθησε το storyline “Avengers Disassembled”. Η ιστορία βρίσκει τη Scarlet Witch, κόρη του Magneto και αδερφή του Quicksilver, στον απόηχο της εκστρατείας της απέναντι στους Avengers, τους οποίους κατηγορούσε υπό την επιρροή μιας κοσμικής οντότητας για το θάνατο των παιδιών της και την απώλεια της ανάμνησης τους. Κατά τη διάρκεια της πέθαναν ο σύντροφός της Vision και ο Hawkeye και οι παλιοί Avengers διαλύθηκαν. Οι δυνάμεις της έχουν φτάσει σε επίπεδα χειρισμού ολόκληρης της πραγματικότητας, ενώ ταυτόχρονα χάνει τα λογικά της από τις τύψεις και το πένθος. Ο Xavier, ο Quicksilver και ο Magneto την έχουν απομονώσει στο νησί Genosha και προσπαθούν να τη βοηθήσουν να επανέλθει, αλλά ούτε και οι δυνάμεις του Xavier δεν μπορούν να τη συγκρατήσουν πλέον, κάτι που οδηγεί παλιούς και νέους Avengers μαζί με αρκετούς X-Men να αποφασίσουν πως αποτελεί μη αναστρέψιμο κίνδυνο για την πραγματικότητα και κινούνται προς το Genosha για να τη σκοτώσουν. Όταν φτάνουν εκεί, βλέπουν ένα εκτυφλωτικό λευκό φως και ξυπνούν σε μια εναλλακτική πραγματικότητα, στην οποία οι μεταλλαγμένοι έχουν αυξηθεί σε επίπεδα μισού πληθυσμού της γης, ελέγχουν όλες τις κυβερνήσεις και θεσμούς και καταπιέζουν συστηματικά τους ανθρώπους, εξαιρώντας λίγες επιφανείς προσωπικότητες όπως την Carol Danvers (Ms Marvel, Captain Marvel σε αυτή την πραγματικότητα) και τον Spider-Man. H οικογένεια του Magneto (House of M) είναι οι ντε φάκτο ηγέτες του κόσμου και μόνο ένας πυρήνας μη μεταλλαγμένων υπερηρωών, ιδιαίτερα οι street-level ήρωες της Marvel (Luke Cage, Iron Fist, Daredevil) αντιστέκονται. Ο μόνος που διατηρεί τις αναμνήσεις του εξαρχής είναι ο Wolverine. Ήδη από αυτό το βασικό πλαίσιο της ιστορίας εκκινούν τα προβλήματα.
Η βασική πτυχή της ιστορίας είναι ότι μέσω της ικανότητάς της να αλλάξει ολόκληρη την πραγματικότητα, η Scarlet Witch πραγματοποιεί την πιο βαθιά επιθυμία κάθε ήρωα της Marvel. Για παράδειγμα, ο Magneto επιβεβαιώνει ότι η ανθρωπότητα θέλει να κάνει γενοκτονία εναντίον των μεταλλαγμένων, γίνεται ήρωας και κυβερνήτης τους. Ο Wolverine θυμάται απευθείας όλο του το παρελθόν, αυτός είναι και ο λόγος που διατηρεί τις αναμνήσεις του από τον κόσμο πριν το House of M. Ο Spider-Man είναι διάσημος παλαιστής, παντρεμένος με την Gwen Stacy. Ο Cyclops και η Emma Frost είναι παντρεμένοι. Μια σειρά από άλλους ήρωες έχουν αντίστοιχα ικανοποιητικές “λύσεις” στις μύχιες επιθυμίες τους. Όμως η πρώτη έκφανση των βασικών προβλημάτων της ιστορίας αποτυπώνεται σε τρεις χαρακτήρες: στον Luke Cage, που είναι επιτυχημένο μεγάλο κεφάλι του υποκόσμου, στον Gambit, που είναι επιτυχημένος εγκληματίας, και στην Mystique, που είναι μέλος της SHIELD και… παντρεμένη με το Wolverine.
Αυτή η απόδοση είναι μια περίληψη της λανθασμένης αντίληψης που βρίσκεται στον πυρήνα της ιστορίας: αυτή της ανθρώπινης φύσης. Ο Cage και ο Gambit έχουν και οι δύο παρελθόν εγκληματία και ήταν οι περιστάσεις ζωής, η πραγματική τους εξέλιξη που τους έκανε να το αφήσουν πίσω. Η υπόνοια πως η βαθύτερη επιθυμία τους ήταν να γυρίσουν σε αυτό τον τρόπο ζωής ακυρώνει πρακτικά το σύνολο της πορείας τους, την αλληλεπίδρασή τους με το κοινωνικό τους περιβάλλον και τα βήματά τους χάριν της αντίληψης ενός ιδιότυπου “πυρήνα” κάθε προσωπικότητας, ο οποίος παραμένει αναλλοίωτος τελικά στο διηνεκές του χρόνου. Η αντίθεση ατομικής πορείας – συλλογικής διαμόρφωσης εμφανίζεται εδώ με σημαντικό βάρος στη μεριά του ατόμου, ακριβώς σε ένα πλαίσιο που θα ευνοούσε εξαιρετικά την άλλη μεριά της πλάστιγγας. Αν προσθέσει κανείς σε αυτό το ότι το άλλο κοινό των δύο χαρακτήρων είναι πως ανήκουν σε μειονότητες, θα δει ότι πρόκειται περί σοβαρού (αν και πιστεύουμε όχι σκόπιμου) ατοπήματος. Όσο για τη Mystique, ο υποβιβασμός της από εξαιρετικά περίπλοκο και ταραχώδη χαρακτήρα σε στερεότυπο που η βαθύτερη επιθυμία της είναι η αγάπη ενός άντρα, το ατόπημα είναι ακόμη σοβαρότερο. Θα μπορούσε να πει κανείς βέβαια ότι η κύρια επιθυμία της είναι η επικράτηση των μεταλλαγμένων και η συστημική της διαιώνιση, κάτι που επιτυγχάνει μέσω τη συμμετοχή της στη νέα μορφή της SHIELD. Αυτό μας οδηγεί στο δεύτερο βασικό πρόβλημα της ιστορίας: την αδυναμία κατανόησης των συλλογικών αγώνων.
Όλο το House of M διαπερνάται από το ερώτημα “τι θα γινόταν αν οι καταπιεζόμενοι βρίσκονταν ξαφνικά στην πλευρά των καταπιεστών” και η απάντηση που δίνει είναι άμεση: θα γίνονταν καταπιεστές. Αν η πραγμάτωση κάθε επιθυμίας των ηρώων της Marvel μπορεί να είναι συμβατή με ένα σύμπαν συστημικής καταπίεσης των ανθρώπων από τους μεταλλαγμένους, αυτό που προκύπτει ως συμπέρασμα είναι ότι πρακτικά το συλλογικό φαντασιακό των μεταλλαγμένων είναι πράγματι το να κυριαρχήσουν επί της ανθρωπότητας. Αν δεν ίσχυε αυτή η υπόθεση, ο Bendis θα είχε αφήσει χώρο σε πολύ περισσότερους ήρωες, πέραν εκείνων που είναι γενικά γνωστοί για την πιο noir, ρεαλιστική ηθική τους (και στη συνέχεια εκείνων που τελικά ανέκτησαν τις αναμνήσεις τους), να συμμετέχουν στην αντίσταση. Το σημαντικότερο, θα υπήρχε κάποια μορφή των X-Men σε αυτό το σύμπαν. Οι X-Men πάλευαν ανέκαθεν ενάντια τόσο σε ανθρώπους όσο και σε μεταλλαγμένους γιατί πίστευαν ειλικρινά στην εξέλιξη μέσω της συνύπαρξης και της αποδοχής της ποικιλίας και της διαφορετικότητας, όχι της επικράτησης ενός επί του άλλου. Στο σύμπαν των X-Men, οι εξτρεμιστικές αντιλήψεις που ήθελαν απλώς να έχουν τον έλεγχο του ποιος ασκεί τη συστημική εξουσία αποτυπώνονταν πάντα σε συγκεκριμένες μορφές (Magneto, Apocalypse, Graydon Creed, Bastion κτλ), και πάντα οι X-Men ήταν εναντίον τους. Κάνοντας μια αναγωγή με τον πραγματικό κόσμο, είναι σαν να υποστηρίζει κανείς ότι τα μειονοτικά κινήματα έχουν στόχο την κατίσχυση της λευκής φυλής ή ότι τα LGBT κινήματα θέλουν να κάνουν όλο τον κόσμο να αλλάξει σεξουαλικές προτιμήσεις ή να το βουλώσει. Πόσο απέχει αυτό από τον ιντερνετικό και real-life οχετό της alt-right;
Το τελευταίο πρόβλημα της ιστορίας αποτυπώνεται στην ίδια τη Scarlet Witch. Ξεπερνώντας το ότι η ιστορία χάνει μια μοναδική ευκαιρία να εξερευνήσει το ζήτημα της ψυχικής ασθένειας σε βάθος (κάτι που μόνο η τηλεοπτική εκδοχή του Legion έχει κάνει στο σύμπαν των μεταλλαγμένων, με μικρές προσπάθειες όπως το Vision και το Moon Knight να προσπαθούν πολύ πιο πρόσφατα να το αναστρέψουν στο πεδίο των κόμικ της Marvel εν γένει), η επιθυμία της Scarlet Witch και το τέλος του storyline, αν συγκριθεί με πραγματικά κοινωνικά ζητήματα, έχει πλέον προσβλητικό χαρακτήρα. Η Scarlet Witch στο House of M δεν έχει απλώς αναστήσει τα παιδιά της ούτε έχει απλώς κάνει την οικογένειά της και τους υπόλοιπους ήρωες “ευτυχισμένους”. Η Scarlet Witch έχει κάνει τον εαυτό της άνθρωπο. Η επιθυμία της ήταν μια αναζήτηση ομαλότητας, να γίνει “κανονική”. Θα μπορούσε κάποιος να το ξεγράψει ως αποτέλεσμα της ψυχικής αστάθειάς της, αλλά στο τέλος της ιστορίας σε μια στιγμή όπου είναι βέβαιο πως έχει πλήρη διαύγεια, αναφωνεί δραματικά τρεις λέξεις: “No more mutants”. Ακολουθεί η επιστροφή στο πραγματικό σύμπαν για όλους, με τη διαφορά ότι οι μεταλλαγμένοι από κάμποσα εκατομμύρια έχουν μειωθεί σε κάνα δυο εκατοντάδες. Πέραν του προφανούς ερωτήματος “γιατί αυτοί οι λίγοι και όχι άλλοι ή κανένας”, το ότι μπορεί η εξαφάνιση των μεταλλαγμένων να παρουσιαστεί σαν λύση και μάλιστα επιθυμητή από σημαντικούς χαρακτήρες εντός τους πάει κόντρα σε ό,τι πρεσβεύουν αυτοί οι χαρακτήρες εντός της Marvel και το μήνυμα που περνάει προς τα έξω είναι δραματικά λανθασμένο: πρακτικά, αναγνωρίζει ότι η διαφορετικότητα κατά βάση επιθυμεί να μην είναι διαφορετικότητα, όχι να είναι ο κανόνας.
Για να μην παρεξηγηθούμε, δε θέλουμε μέσω αυτής της κριτικής να κατηγορήσουμε τη Marvel ή τους συντελεστές του κόμικ ως ρατσιστές ή μη κοινωνικά ευαίσθητους. Όλα αυτά γράφονται για να αναδειχθεί το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια, σε σημαντικό βαθμό και επειδή η Marvel σκόπιμα υποτίμησε για χρόνια τους X-Men λόγω της απώλειας των κινηματογραφικών δικαιωμάτων επάνω τους, έχει αμεληθεί οικτρά η δυνατότητά τους ως κοινωνική μεταφορά. Ο πάλαι ποτέ κραταιός κοινωνικός σχολιασμός απ τις σελίδες τους τείνει να απομειωθεί σε καρικατούρα κλισέ και οι ίδιοι οι χαρακτήρες να λειτουργούν ως αυτό που κάποτε πολεμούσαν (το πρόσφατο Inhumans vs X-Men είναι κανονικά φυλετικός πόλεμος). Το House of M ήταν το storyline που ξεκίνησε αυτή την καθοδική πορεία και μόνο πρόσφατα φαίνεται να αλλάζει κάπως το πράγμα, και στις νέες σειρές μεταλλαγμένων και στην υπόλοιπη Marvel. Το ίδιο είναι μια κατά τ’άλλα πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία με συγκλονιστικές στιγμές, όπως τη νευρική κατάρρευση του Spider-Man όταν ανακτά τη μνήμη του.
Το θέμα είναι ότι και η κοινωνική αντίληψη για ευαίσθητα ζητήματα όπως αυτά που προσεγγίζουν ως μεταφορά οι X-Men έχουν κάνει τεράστια βήματα τα τελευταία χρόνια (όπως και η αντίδραση σε αυτά) και είναι κρίμα τα προχωρήματα σε αυτή τη μορφή τέχνης να είναι τόσο πίσω σε σχέση με τα αντίστοιχα στις υπόλοιπες, ιδιαίτερα τον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Κυρίως, είναι κρίμα να εκπροσωπείται αποκλειστικά η κυρίαρχη λευκή cis αντίληψη γι’αυτά τα ζητήματα, ακόμα κι αν η ματιά είναι σύμμαχη προς τον σκοπό τους, γιατί παρεξηγήσεις όπως αυτές που υπονοεί το House of M είναι λογικό να προκύπτουν διαρκώς – και η απάντηση περνάει μεν μέσα από την εισαγωγή χαρακτήρων από μειονότητες και άλλους σεξουαλικούς προσανατολισμούς αλλά δεν εξαντλείται καθόλου εκεί. Ελπίζουμε τα μικρά βήματα που έχουν γίνει να συνεχιστούν και να διευρυνθούν. Στο μεταξύ όμως για μας η πραγματική ουσία των X-Men κρύβεται σε στιγμές που μας έκαναν στ’αλήθεια να σκεφτούμε σε βάθος αυτά που πρεσβεύουν. ‘Όπως όταν ο πατέρας του Iceman, γνωστός για το ότι ποτέ δε μπόρεσε να χωνέψει το ότι ο γιος του ήταν μεταλλαγμένος, βλέπει την αντιmutant εκστρατεία του Creed και αποφασίζει να φωνάξει ότι οι μεταλλαγμένοι για τους οποίους μιλάει είναι άνθρωποι, είναι γιοι και κόρες κάποιου, και ότι καμία διαφορά στο γονιδίωμα δε το αλλάζει αυτό. Ακολουθεί βρωμόξυλο από τους μπράβους του Creed και ο Iceman με τον Gambit τον ακολουθούν στο νοσοκομείο για να ακολουθήσει ένας πραγματικά μνημειώδης διάλογος μεταξύ του δακρυσμένου πατέρα και του Gambit:
– Είσαι νέο παιδί, όμορφος, εξωτερικά δε σου φαίνεται καθόλου ότι είσαι μεταλλαγμένος. Γιατί να πρέπει να παλεύεις απέναντι σε ένα κόσμο που σε μισεί ενώ θα μπορούσες να ζήσεις μια κρυφή κανονική ζωή; Είναι άδικο.
– Ακριβώς γι’αυτό παλεύουμε και δεν κρυβόμαστε. Γιατί είναι άδικο.
